Τι καθιστά επιτυχημένο έναν εξπρεσιονιστικό πίνακα;
Ο Εξπρεσιονισμός είναι ένα από τα πιο αναγνωρισμένα καλλιτεχνικά ρεύματα. Ο όρος πρωτοεμφανίστηκε στα μέσα του 20ου αιώνα για να περιγράψει μία συγκεκριμένη ομάδα καλλιτεχνών της Νέας Υόρκης του μεταπολέμου. Τα ονόματά ορισμένων από αυτούς είναι: Τζάκσον Πόλλοκ, Μαρκ Ρόθκο, Φραντς Κλάιν και πολλοί άλλοι.
Τζάκσον Πόλλοκ
Οι πρωτοπόροι του κινήματος προωθήθηκαν ή απορρίφθηκαν από τους κριτικούς της εποχής, όπως ο Κλέμεντ Γκρίνμπεργκ, οι οποίοι τότε είχαν τεράστια επιρροή στον χώρο της τέχνης – αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στις μέρες μας.
Οι εξπρεσιονιστές χρησιμοποίησαν την αφαίρεση για να μεταφέρουν συγκεκριμένα συναισθήματα, επιδεικνύοντας ένα τεράστιο εύρος τεχνικών, ύφους και προθέσεων. Όπως κάθε καλλιτεχνικό ρεύμα, ο εξπρεσιονισμός είναι ταυτοχρόνως ευρύς, αλλά και περιοριστικός. Κάθε καλλιτέχνης είχε το δικό του χαρακτηριστικό ύφος, από τις αυθόρμητες και χαοτικές σταγόνες του Πόλλοκ μέχρι τα ατμοσφαιρικά τετράγωνα του Ρόθκο. Στον εξπρεσιονισμό δεν υπάρχουν εγχειρίδια. Η ποιότητα του εξπρεσιονιστικού έργου είναι ανάλογη με τα συναισθήματα που προκαλεί.
The Scream (1893)-Edvard Munch
Αυτό, βεβαίως, ισχύει για τα περισσότερα είδη τέχνης. Όμως τα εξπρεσιονιστικά έργα – με τα έντονα χρώματα, τις τεράστιες διαστάσεις και την ξέφρενη χρήση της μπογιάς (στην περίπτωση του Πόλλοκ) – προκαλούν στους θεατές ένα είδος συναισθηματικής αντίδρασης, η οποία απαιτεί την φυσική εμπειρία. Και όσα περισσότερα από αυτά τα έργα περιεργαστεί κανείς, τόσο οξύνεται το κριτήριό του απέναντί τους.
Θα πρέπει, όμως, να αναγνωρίσουμε το γεγονός ότι οι αρχές του εξπρεσιονισμού αποτελούν προϊόν κοινωνικών ζυμώσεων και ότι οι προσωπικές απόψεις πάντα επηρεάζονται από την ευρύτερη πολιτισμική πραγματικότητα κάθε ανθρώπου. Οι περισσότεροι εκπρόσωποι του εξπρεσιονισμού είναι λευκοί άντρες, αν και ανάμεσά τους υπήρξαν κατά καιρούς και κάποιες γυναίκες, όπως και εκπρόσωποι άλλων φυλών.
American abstract expressionist painter Helen Frankenthaler (1928 – 2011)
Όμως πώς μπορεί κανείς να συγκρίνει δύο εξπρεσιονιστικά έργα, ανεξαρτήτως του δημιουργού τους; Πώς μπορεί, για παράδειγμα, να κρίνει δύο παρόμοια έργα του Ρόθκο; Μία καθοριστική παράμετρος είναι ο χρόνος. Πρέπει να παρατηρήσεις το έργο αρκετή ώρα, μέχρι να νιώσεις ότι χάνεσαι μέσα στον καμβά. Εάν θέλεις να κατανοήσεις τα έργα του Ρόθκο, δεν γίνεται απλώς να περιδιαβαίνεις ανάμεσά τους.
Φυσικά, το έργο του Ρόθκο έχει ιδιαίτερη ιστορική αξία. Ίσως στις μέρες μας το ύφος του να μοιάζει αναμενόμενο, όμως εκείνη την εποχή κανείς άλλος δεν ζωγράφιζε τόσο πλούσιες, διαπεραστικές επιφάνειες καθαρού χρώματος, οι οποίες να απορροφούν το βλέμμα του θεατή με τέτοιο τρόπο.
Όμως, πέρα από την προσωπική εμπειρία, πώς καθορίζει την ποιότητα ενός εξπρεσιονιστικού έργου ή ίδια η αγορά; Σύμφωνα με τον Μάικλ Μακόλεϊ, Αντιπρόεδρο της Sotheby’s, το ίδιο το εύρος του εξπρεσιονιστικού κινήματος του στερεί κάτι από τη συνολική του αξία. Η αγορά αποτιμά τον ίδιο τον καλλιτέχνη και μετά στρέφεται σε κάθε πίνακα ξεχωριστά. Λαμβάνονται υπόψη διάφορες μετρήσιμες παράμετροι, όπως η κλίμακα, η παλέτα, ο τρόπος εκτέλεσης, ενώ υπάρχουν και ασαφέστερες παράμετροι όπως το αισθητικό αποτέλεσμα το οποίο είναι συνήθως υποκειμενικό. Κάθε συλλέκτης έχει το δικό του γούστο, ανεξαρτήτως της ιστορικής αξίας, προτιμώντας, για κάποιον λόγο, έναν Ρόθκο από έναν Πόλλοκ. Και όπως το ίδιο το κίνημα μοιάζει να υποτιμά τις γυναίκες και τους καλλιτέχνες άλλων φυλών, το ίδιο κάνει και η αγορά.
Νεκρή Φύση-Φραντς Κλάιν
Στην περίπτωση της σύγκρισης δύο έργων του Ρόθκο, ο Μακόλεϊ συνιστά να κοιτάξουμε την ημερομηνία, καθώς η χρονιά κατά την οποία φιλοτεχνήθηκε το έργο έχει κρίσιμη σημασία και μπορεί να συνδέεται με κάποια σημαντική στιγμή της καριέρας του καλλιτέχνη ή της ίδιας της ιστορίας της τέχνης. Παραδείγματος χάρη, ως χρυσή χρονιά του Ρόθκο θεωρείται το 1954, η χρονιά της πρώτης, προσωπικής του έκθεσης σε ένα σημαντικό μουσείο των ΗΠΑ, καθώς και το 1950, όταν βρήκε το προσωπικό του ύφος, δουλεύοντας τις ορθογώνιες χρωματικές φόρμες που τον έκαναν διάσημο.
One – Number 31, 1950 – Jackson Pollock
Ο Μακόλεϊ τονίζει ότι δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούμε τον προσδιορισμό «εξπρεσιονιστικό» ως δεκανίκι. Δεν μπορεί να περιγράψει το έργο ενός καλλιτέχνη στο σύνολό του. Στη χειρότερη περίπτωση, αυτού του είδους η κατηγοριοποίηση μας βάζει στη διαδικασία να αξιολογήσουμε έναν καλλιτέχνη με βάση συγκεκριμένα ιστορικά κριτήρια, αντί να αφεθούμε στην εμπειρία του ίδιου του έργου του. Όταν, λοιπόν, αναρωτιόμαστε τι καθιστά ένα εξπρεσιονιστικό έργο ποιοτικό, καλύτερα να διαβάσουμε την χρονολογία και τα σχόλια που το συνοδεύουν, να μάθουμε κάτι από την ιστορία του και να ελέγξουμε την προσωπική μας προδιάθεση. Αλλά πάνω απ’ όλα πρέπει να το παρατηρήσουμε.
