EL GRECO : Φαινόμενο στην ιστορία της τέχνης

Ένας πίνακάς του και μόνο αρκεί για να δημιουργήσει ουρές. Τα έργα του περιζήτητα. Η ζωή του γεμάτη αντιφάσεις και η τέχνη του, γεμάτη φως, χρώμα και ανατροπές, έχουν αποτελέσει πηγή έμπνευσης για λογοτέχνες, συνθέτες αλλά και ομότεχνούς του.  Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος είναι αναμφισβήτητα ο επιφανέστερος  Έλληνας ζωγράφος με διεθνή αναγνώριση. Σε όλο τον κόσμο, από τον 16^ο αιώνα, αρκεί μόνο η εθνικότητά του για να καταλάβουν όλοι για ποιον μιλάμε. Ο Έλληνας, Ελ Γκρέκο, ο ζωγράφος με τα πολλά πρόσωπα, που τόλμησε να διεκδικήσει  μια θέση στην κοινωνία, υψηλότερη από εκείνη που προβλεπόταν στην εποχή του για τους ζωγράφους, που διέπρεψε ως πορτρετίστας και καθιερώθηκε για τις μεγάλης κλίμακας θρησκευτικές του συνθέσεις.

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος γεννήθηκε το 1541 στον βενετοκρατούμενο Χάνδακα, το σημερινό Ηράκλειο Κρήτης. Καταγόταν από εύπορη, αστική και πιθανότατα ορθόδοξη οικογένεια. Ο Χάνδακας, πρωτεύουσα της βενετοκρατούμενης Κρήτης, την εποχή εκείνη ήταν ένα πολυσύχναστο κοσμοπολίτικο λιμάνι, μια πύλη της Ανατολής, με περίπου 16.000 κατοίκους. Παράλληλα όμως ήταν και ζωτικό πνευματικό κέντρο, όπου διασταυρώνονταν τα ρεύματα της Αναγέννησης με έναν ακμαίο τοπικό πολιτισμό δημιουργώντας το φαινόμενο της Κρητικής Αναγέννησης. Μιλάμε για ένα σημαντικό κέντρο καλλιτεχνικής δραστηριότητας, αφού μόνο τον 16ο αιώνα έδρασαν εκεί 200 περίπου επώνυμοι ζωγράφοι οργανωμένοι σε συντεχνίες. Σε αυτό λοιπόν το περιβάλλον διαμορφώθηκε η πνευματική και καλλιτεχνική προσωπικότητα του Γκρέκο. Σε ηλικία 22 ετών και συγκεκριμένα το 1563 ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ήταν κιόλας μαΐστρος, μπορούσε δηλαδή να ασκεί το επάγγελμα του ζωγράφου.

 

Ο Γκρέκο συνδυάζει δύο ιδιότητες που καθεμιά  χωριστά εμπνέει σεβασμό. Είναι ένας διαπρεπής και αναγνωρισμένος καλλιτέχνης και ταυτόχρονα είναι ένας  Έλληνας της διασποράς που υπερνίκησε δυσκολίες, για να αναγνωριστεί ως ένας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους της Δύσης. Ιστορικοί και διανοούμενοι, όπως ο Παντελής Πρεβελάκης, μελετητής του Κρητικού ζωγράφου, θεωρούν ότι το παράδειγμα του Γκρέκο προτείνει μια ιδανική σύνθεση ανάμεσα στην ανατολική παράδοση του Βυζαντίου και στον δυτικό πολιτισμό.

 

Από τότε που η ύπαρξή του και το έργο του έγιναν γνωστά στον τόπο μας δεν έπαψε να συγκινεί, να προκαλεί το ενδιαφέρον, να εξάπτει συζητήσεις και ερμηνευτικές έριδες. Και δεν συγκινεί μονάχα φιλότεχνους και ειδικούς αλλά και τον απλό λαό, όπως απέδειξε η ομόθυμη ανταπόκριση  που βρήκαν οι εκθέσεις του στην χώρα μας.

Μια πολύ σημαντική ανακάλυψη σημειώθηκε το 1983 από τον Αρχαιολόγο Γεώργιο Μαστορόπουλο, ο οποίος ξεχώρισε γράμματα υπογραφής σε μια εικόνα με την Κοίμηση της Θεοτόκου, τα οποία σύντομα αντιλήφθηκε ότι άνηκαν στο όνομα του Θεοτοκόπουλου. Η εικόνα μεταφέρθηκε εν θριάμβω, επί υπουργού Πολιτισμού Μελίνας Μερκούρη, με πλοίο του Πολεμικού Ναυτικού, στην Αθήνα, όπου συντηρήθηκε από τον συντηρητή Σταύρο Μπαλτογιάννη στα εργαστήρια του Βυζαντινού Μουσείου. Η υπογραφή, γνήσια του σπουδαίου ζωγράφου, είναι η μόνη μέχρι τώρα σωζόμενη της πρώιμης περιόδου με ολόκληρο το όνομά του, “Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο δείξας”. Η υπογραφή του εδώ, υπογραμμίζει τον ρόλο του ζωγράφου ως καλλιτέχνη, εμπνευστή και δημιουργού, πράγμα που βρίσκεται σε αντιστοιχία με τον τρόπο που υπογράφουν και άλλοι Κρητικοί ζωγράφοι σύγχρονοι του Θεοτοκόπουλου.

 

Η εργογραφία του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου περιλαμβάνει εκατοντάδες πίνακες. Από αυτή την τεράστια παρακαταθήκη, που ανήκει στην ευρωπαϊκή και την παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά, μικρό μόνο πολλοστημόριο βρίσκεται στη χώρα μας. Η συντριπτική πλειονότητα των έργων που παρήγαγε ο μεγάλος ζωγράφος κοσμεί, ως γνωστόν μουσεία, συλλογές, και ναούς της Ισπανίας, όπου ο Γκρέκο πέρασε  37 χρόνια της ζωής του. Εννέα μόνο αυτόγραφα έργα του, σύμφωνα με τη μέχρι τώρα έρευνα, βρίσκονται στην Ελλάδα. Το γεγονός της περιορισμένης αυτής αντιπροσώπευσης του έργου του μεγάλου ζωγράφου στη γενέτειρά του οφείλεται σε οικονομικούς, ιστορικούς, και κοινωνικούς λόγους.

Ήταν ο πρώτος που δημιούργησε διαδραστικότητα με τον θεατή. Έβαζε αυτά που θεωρούσε απαραίτητα χωρίς να επεξεργάζεται στο έπακρο όλη την επιφάνεια όπως έκαναν οι σύγχρονοί του. Έκανε δηλαδή αυτό που αργότερα υιοθέτησε ο Βελάθκεθ: έδινε το ερέθισμα στο μάτι να συμπληρώσει το υπόλοιπο.

 

Οι καινοτομίες που έφερε στη ζωγραφική, όχι μόνο δεν άφησαν αδιάφορους τους ζωγράφους από τα μέσα του 19ου αιώνα, αλλά αποτέλεσαν ορυχείο από όπου καλλιτέχνες διαφορετικών κατευθύνσεων και σχολών αναζήτησαν άγνωστα κοιτάσματα. Σπουδαίοι ζωγράφοι που επηρεάστηκαν από τον Γκρέκο, μεταξύ άλλων, ήταν: ο Ευγένιος Ντελακρουά, ο Μανέ, ο Πικάσο και ο Πωλ Σεζάν.

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος είναι ένας οικουμενικός Ευρωπαίος καλλιτέχνης. Είναι η ελληνική συνεισφορά, ιδιότυπη και μοναδική, στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού.