Andy Warhol η άσχημη ομορφιά του “Death & Disaster”
1928-1961
To 1928 στο Πιτσμπουργκ της Πενσυλβανίας γεννιέται από την Jukie και τον Andrej Warhola, ο Andrew Warhola. Ο γιός των Σλοβάκων μεταναστών, που θα περάσει στην ιστορία ως Andy Warhol. Από μικρός, ευάλωτος καθηλώνεται στο κρεβάτι για δυο μήνες από μια ασθένεια όπου αρχίζει να λατρεύει τη Shirley Temple. Στη συνέχεια παρακολουθεί μαθήματα σχεδίου στο Ινστιτούτο Carnegie. Λίγο καιρό μετά την εισαγωγή του στο Ινστιτούτο ζωγραφίζει το φόντο στις βιτρίνες μεγάλων πολυκαταστημάτων των “Joseph Horne’s” και με την αμοιβή του κάνει το πρώτο του ταξίδι στη Νέα Υόρκη. 
Η δεκαετία του 1940 κλείνει με τα σχέδια παπουτσιών που του αναθέτει το περιοδικό Glamour, εργάζεται ως διακοσμητής βιτρινών και εικονογράφος βιβλίων ενώ αυτή τη χρονιά αλλάζει επίσημα το όνομα του σε Andy Warhol.
Τη δεκαετία 1950-1960 αναλαμβάνει μια καμπάνια που δημοσιεύεται στους New York Times και αφορά τη μάστιγα των ναρκωτικών, η δεκαετία κλείνει με τους πρώτους pop πινακες, ζωγραφίζοντας τα πρώτα μπουκάλια Coca-cola, δολάρια και κονσέρβες Campbell. Η τρίτη ενεργή δεκαετία του Warhol είναι αυτή στην οποία θα στρέψουμε το βλέμμα μας, η δεκαετία στην οποία θα πρωταγωνιστήσει η σειρά “Death & Disaster”, μια σειρά κοινωνιολογικού ενδιαφέροντος και όχι μόνο.
1962-1967
Από τον Αύγουστο του 1962 έως και το τέλος του έτους ο Andy Warhol παρήγαγε 2000 εικόνες. Μια και μόνο φράση του θα μπορούσε να είναι η τέλεια εισαγωγή στην εξερεύνηση που ξεκινάμε στη σειρά έργων του “Death & Disaster”:
“Μερικοί άνθρωποι, ακόμα και ευφυείς άνθρωποι λένε ότι η βία μπορεί να είναι και όμορφη.
Δε μπορώ να το καταλάβω αυτό, επειδή ομορφιά είναι κάποιες στιγμές
και για μένα αυτές οι στιγμές δεν είναι ποτέ βίαιες”
Το 1962 λοιπόν παρουσιάζεται η σειρά “Death & Disaster” και οι προσωπογραφίες της Marilyn Monroe. Η συγκεκριμένη σειρά πέρασε από πολλούς δρόμους προκειμένου να πει ή να μην πει κάτι, αφού δεν γνωρίζουμε αν ο ίδιος ο Warhol είχε κάποια συγκεκριμένη θέληση. Ωστόσο, διατηρεί κι εδώ κάποιες δημιουργικές αποστάσεις μέσω της χρήσης πολλών γνωστών του αισθητικών τεχνασμάτων. Μερικές όμως από αυτές τις εικόνες αναπόφευκτα έχουν φορτιστεί με κάποια συγκινησιακή δύναμη είτε λόγω του χρωματισμού είτε λόγω της επανάληψης ή ακόμα και λόγω των όποιων “λαθών” προκαλούνταν από τις μηχανικές τεχνικές. Λογικά λοιπόν η αισθητική του Warhol, στη σειρά αυτή, που μαζί με τις απεικονίσεις του από καταναλωτικά προϊόντα θεωρείται ως μια κριτική πάνω στην παραβίαση της πίστης του κάθε αμερικανού στα προϊόντα της βιομηχανικής επανάστασης προβάλλοντας τα ως αιτίες θανάτου στο καυστικό έργο του το “tuna fish disaster”, το οποίο αποδεικνύει τη σκοτεινή πλευρά των κουτιών της σούπας Campbell. Ίσως λίγο πιο πέρα αυτοί οι πίνακες να λένε και μια, δυο ιστορίες.
Οι φωτογραφίες που ο Warhol επέλεξε τηρούν όλες τις αφηγηματικές συμβάσεις του φωτορεπορτάζ. Οι εικόνες των αυτοκτονιών, οι συντριβές των αυτοκινήτων, οι φυλετικές διαμάχες, η διάσωση ενός θύματος που καιγόταν και μια έκρηξη ατομικής βόμβας, όλα αυτά απεικονίζουν συγκεκριμένα γεγονότα σε ένα μη-ρομαντικό πλαίσιο πραγματικής ζωής. Από την άλλη η εφαρμογή διαφόρων χρωμάτων εντείνει την ποικιλία συναισθημάτων του θεατή. Οι παστέλ αποχρώσεις που εφαρμόζει σε έργα όπως το “Green Burning Car II” και το “Five Deaths on orange” στοχεύουν στην απλή οπτική απόλαυση μιας αυθόρμητης ζωγραφικής, το οποίο θεωρείται ενοχλητικά ειρωνικό απέναντι σε τέτοιες σκηνές. Σε αντίθεση, με το κόκκινο χρώμα που εφαρμόζεται σε μια εκδοχή του “Section of Atomic Bomb” και μοιάζει να εντείνει δραματικά το περιεχόμενο, υπονοώντας τη σχέση του κόκκινου με τον κίνδυνο και το αίμα. To μπλε χρώμα που εμφανίζεται στον πίνακα “Death Row” και παραπέμπει στη σιωπή του θανάτου που ακολουθεί μετά την εφαρμογή της ηλεκτρικής καρέκλας.
Ο ρόλος της επανάληψης αυτών των εικόνων στον καμβά έγινε λόγω της κρισιμότητας των θεμάτων ενώ εντέλει κατάφερε να επιτύχει την αποστασιοποίηση χωρίς να δραματοποιήσει ή να καταδικάσει κάτι. Εξάλλου ο ίδιος ο Warhol είχε δηλώσει: “Όταν δείτε μια μακάβρια εικόνα ξανά και ξανά, αυτό πραγματικά δεν έχει κανένα αποτέλεσμα”. Ένα μικρό παράδειγμα είναι το εξής: στο “white burning car II” στα 1963, η επανάληψη μοιάζει να βοηθά τον θεατή να παρατηρήσει τις επιμέρους λεπτομέρειες, τους περαστικούς και τον περιβάλλοντα χώρο. Ένα είδος δηκτικότητας που προσθέτει, στα φρικτά γεγονότα που συνέβησαν, ένα είδος άγνοιας που τη βλέπουμε ξανά και ξανά. Άρα ένα ακόμα θέμα που θίγεται με τη σειρά “Death & Disaster” είναι αυτό της απόλυτης εξοικείωσης με τη βια, η οποία από ένα σημείο και μετά προκαλεί συναισθήματα αναισθησίας στη θέαση της.
To 1963 o Gerard Malanga γίνεται βοηθός του, την ίδια περίοδο ο Andy ξεκινά να δουλεύει πάνω στην ηλεκτρική καρέκλα και στις φυλετικές ταραχές. Ο ίδιος ο Malanga περιγράφει την αρχή της νέας του καριέρας ως εξής: “…ξεκινήσαμε με τη μια μεταξοτυπία του πορτραίτου της Elizabeth Taylor σε ένα καμβά που είχαμε ετοιμάσει ως φόντο με ένα ασημί σπρέι…” Όπως και πολλά άλλα πορτραίτα της Monroe, της Taylor, του Presley και του Brando ήταν συνώνυμα της έννοιας της ομορφιάς, της επιτυχίας, του “sex appeal” πράγμα το οποίο επιβεβαιωνόταν και από τις ταινίες του Hollywood τις δεκαετίες ’30-’40. Όλο αυτό χρυπούσε την υψηλή τάξη της Αμερικής. Το ότι ένας καλλιτέχνης επιλέγει μια διαφημιστική εικόνα της Marily σαν θέμα ζωγραφικής-λίγες μέρες αφότου η ίδια έχει πεθάνει από υπερβολική δόση χαπιών μετά από πολλά αναπάντητα καλέσματα για βοήθεια. Ο Warhol δημιούργησε μια ανάμνηση αθάνατη. Τα πολυάριθμα πορτραίτα της Marilyn που παρουσίαζαν μια νερή ηθοποιό, o Warhol τα κατέταξε στις σειρές του θανάτου μαζί με εικόνες καταστροφών και ατυχημάτων. Αυτή η σειρά αντικατοπτρίζει το αντίθετο του “Αμερικάνικου Τρόπου Ζωής”, δείχνει την ενδόμυχη ένωση του με το θάνατο, όπως και ο ίδιος είχε ότι συνειδητοποίησε πως ότι έκανε ήταν συνδεδεμένο με το θάνατο.
Την ίδια χρονιά ο Andy ξεκίνησε τη σειρά με το πορτραίτο της Jackie Kennedy. Ο John Fitzgerald Kennedy, ήταν ο δεύτερος στην ηλικία της οικογένειας Kennedy και υπήρξε ο 35ος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, στις 22 Νοεμβρίου δολοφονείται. Η φωτογραφία των εφημερίδων που φαίνεται η Jackie Kennedy κλαμένη πίσω από το φέρετρο του συζύγου της, σόκαρε τον κόσμο των media περισσότερο από την ίδια τη δολοφονία. Ο Andy, την χρησιμοποίησε με διαφορετικές εκδοχές, και τουλάχιστον 5 διαφορετικές φωτογραφίες ως αντικείμενο. Η Jackie, το μικρό πλούσιο κορίτσι γαλλικής καταγωγής, προσωποποιούσε την ελπίδα του έθνους για μια ένωση μεταξύ πολιτικής και πολιτισμού. Η εικόνα της πρωινής χήρας απότομα κατέστρεψε την αίσθηση της ελευθερίας και την καλυτέρευση η οποία είχε σαρώσει τις Ηνωμένες Πολιτείες την εποχή του Kennedy. Έγινε ένα σύμβολο το οποίο τραγικά μετέβαλε την ιδέα μας για το παρελθόν. O Warhol επίσης χρησιμοποίησε τη Jackie σε μια από αυτές τις εικόνες που ξεφεύγουν από τη συνηθισμένη προσέγγιση-μια αφηγηματική εικόνα-η οποία διηγείται την ιστορία μιας χαρούμενης χαμογελαστής νέας γυναίκας που ξαφνικά μετατρέπεται σε μια θρηνούσα χήρα. Ο χρόνος περνά σε αυτή την εικόνα-ένα τέχνασμα το οποίο δε βλέπουμε στις προηγούμενες τεχνικές (πριν & μετά). Ο Warhol έκανε χρήση μιας φωτογραφικής εικόνας διατηρώντας τον καμβά σε διάφορα πλάνα, όπου είτε συστηματικά καταργεί την εικόνα ή τη μεταβάλλει σκιάζοντας ένα μεγάλο κομμάτι σε μονοχρωμία.
Το τεσσάρων πλαισίων πορτραίτο της Jackie Kennedy με το γελαστό και πένθιμο πρόσωπο, δείχνει την παροδική φύση της ευτυχίας. Με την εξαιρετική φύση του αυθεντικού αντικειμένου, χάνει τα περιγράμματα του, ξεθωριάζει και με το ξεθώριασμα φέρνει δυναμικά έναν κόσμο κλαμμένο και κρυμμένο από το φράγμα των μέσων. Σήμερα λοιπόν ένα ακριβό αυτοκίνητο θεωρείται σημάδι ευημερίας και ευτυχίας, αύριο μπορεί να είναι ένα κομμάτι μέταλλο. Ο Warhol κάποτε είχε πει ότι οι σειρές θανάτου αποτελούνται από δυο τμήματα. Το πρώτο τμήμα έχει να κάνει με διάσημα πρόσωπα “νεκρά”, το δεύτερο με άτομα για τα οποία δεν είχε ακούσει κανείς. Ένιωσε ότι σε κάποια φάση πρέπει να σκέφτονται τους εαυτούς τους – το κορίτσι που πήδηξε από το Empire State Building, τις γυναίκες που δηλητηριάστηκαν από τόνο και τους ανθρώπους που σκοτώθηκαν σε αυτοκινητιστικά. Λένε ότι δεν ένιωσε λύπη για αυτούς, αλλά ότι αυτοί οι άνθρωποι πήγαν σε “επιχειρήσεις” και στο τέλος δε νοιάστηκαν πραγματικά αν κάποιος άγνωστος σκοτώθηκε. Οπότε σκέφτηκε ότι θα ήταν όμορφο για αυτούς τους αγνώστους ότι άνθρωποι που δε σκέφτονταν ποτέ κάτι γι’ αυτούς να το κάνουν έστω μια φορά.
Λίγο πριν το θάνατο του ο Andy Warhol άρχισε να ζωγραφίζει αυτοκίνητα τα οποία στις εικόνες του ήταν συνδεδεμένα με τη βια, την αναισθησία και τον άγριο θάνατο στο δρόμο. Λευκό αυτοκίνητο-ατύχημα 19 φορές, πράσινο καμμένο αυτοκίνητο, πορτοκαλί αυτοκίνητο-ατύχημα 10 φορές, καταστροφή ασθενοφόρου είναι μερικά από αυτά που έφτιαξε ο Warhol. Οι εικόνες του που προέρχονται από εφημερίδες προκαλούσαν έστω και λίγο τρόμο στο θεατή ο οποίος δεν μπορεί να βιώσει τη φρίκη του συγκεκριμένου γεγονότος. Ένας καλλιτέχνης ο οποίος δεν ασχολείται με κάτι τέτοιο δεν είναι κυνικός. Οι πίνακες του “Death & Disaster” όπως το red car crash, purple jumping man, orange disaster μετατρέπουν προσωπικές τραγωδίες σε δημόσια θέματα και σημαδεύουν τη χρήση των εικόνων καταστροφής έτσι όπως εξελίσσονται στη μάζα των μέσων. Στο green car crash για παράδειγμα, αυτή η σκηνή, έτσι όπως απεικονίζεται στη ζωγραφιά του Warhol, είναι ένας κουραστικά θαμπός προαστιακός δρόμος που στιγμιαία μετατρέπεται σε έναν σχεδόν σουρεαλιστικό εφιάλτη, η βια προβάλλεται ωμή μα ντυμένη με ένα ατμοσφαιρικό πέπλο που κάνει τον θεατή να στέκει άναυδος μπροστά στη φρίκη της, σε αντίθεση με την καθαρή φωτογραφία του ρεπορτάζ της εφημερίδας που δεν προκαλεί πια κανένα συναίσθημα.
Τον Γενάρη του 1964, ο Andy Warhol κάνει για πρώτη φορά ατομική έκθεση, στην Galerie Ileana Sonnabend στο Παρίσι προκαλώντας μεγάλη αίσθηση στους ευρωπαϊκούς καλλιτεχνικούς κύκλους. Όπως δήλωσε στην πρώτη του μεγάλη συνέντευξη: “Το show μου στο Παρίσι θα ονομάζεται “Death in America”. Στη φιλοσοφία του Warhol, ένας καταζητούμενος εγκληματίας, του οποίου φωτογραφίες βρίσκονται σε όλους τους δημόσιους χώρους, είναι ένα είδος σταρ. Επιπλέον κάποιοι είχαν επιχειρήσει να δώσουν μια κοινωνική διάσταση και σε αυτό το έργο όπως και στην Ηλεκτρική Καρέκλα ή στις Φυλετικές Ταραχές. Ένα από τα τελευταία έργα που υπάρχουν μέσα στο “Death & Disaster” είναι η μεγάλη μεταξοτυπία της Ηλεκτρικής Καρέκλας.
Με αυτό το έργο κλείνει ο κύκλος του “Αμερικάνικου Θανάτου”. Το έργο αυτό αν και ο ίδιος ο Warhol το διαψεύδει είναι βέβαιο ότι φέρνει στην επιφάνεια πράγματα που η εφησυχασμένη μας συνείδηση τα ξεχνά πολύ συχνά. Η επανάληψη μειώνει την ουσία του “κατηγορώ” του θέματος, κάτι το οποίο ίσως επιβεβαιώνει την μη-συναισθηματική συμμετοχή του δημιουργού της. Η Ηλεκτρική Καρέκλα είναι εξίσου αντιπροσωπευτική εικόνα της Αμερικής, όσο και το Άγαλμα της Ελευθερίας. Πως αλλιώς λοιπόν θα έκλεινε ο κύκλος Death in America; Εξάλλου είναι γνωστό ότι ο Andy λατρεύει την Αμερική με τα ελαττώματα της και τις ακραίες αντιθέσεις της.
Η Μεγάλη Ηλεκτρική Καρέκλα αντίθετα από τις άλλες εκδοχές του 1967, εστιάζει στο μακάβριο εργαλείο από πολύ κοντινή απόσταση. Παραδόξως, αυτή η μείωση της απόστασης, αντί να ενισχύει, αποδυναμώνει τη δραματικότητα της εικόνας, καθώς εξορίζει από το οπτικό πεδίο την εκτεταμένη γύμνια του γύρω χώρου, αλλά και την ένδειξη “SILENCE”, που παραπέμπει στην εικόνα του πλήθους που παρακολουθεί μια εκτέλεση. Ίδια λειτουργία έχει και το χρώμα στη συγκεκριμένη εικόνα, εδώ πια σε αντίθεση με τις άλλες εκδοχές ο Warhol κινείται σε ροζ και γαλαζοπράσινους τόνους, πιο ουδέτερους. Εν τέλει χωρίς καμία αμφιβολία πετυχαίνει να μας πει πολύ περισσότερα για αυτή την κοινωνία που έχει μετατρέψει το Θάνατο σε θέαμα-και μάλιστα ανίκανο να προκαλέσει οποιοδήποτε συναίσθημα.
22 Φλεβάρη 1987
Αυτή την τραγική μέρα, ο θάντος επισκέφθηκε τον Andy Warhol. Η προσωπική του εικόνα για τη στιγμή του θανάτου ήταν ένα μπρούτζινο φέρετρο με λευκή ταπετσαρία και λίγους φίλους γύρω του. Ο απόλυτος εικονογράφος του καιρού του έκλεισε την αναφορά του στο θάνατο με ένα κασμηρένιο κοστούμι σε μαύρο χρώμα, με μαύρα γυαλιά, εμπριμέ γραβάτα και την πιστή για χρόνια ερωμένη του πλατινέ περούκα. Με μια ίσως πιο ξεκάθαρη ματιά ή και μπερδεμένη ήταν ένας από τους λίγους που κατάφερε με το χρώμα και τη θεματολογία του να μιλήσει για το κρυμμένο, για τον εσωτερικό κόσμο που υπάρχει πίσω από ένα τροχαίο ή μια αυτοκτονία. Είναι πια κοινώς παραδεκτό ότι είναι από εκείνους που φέροντας τη βια μπροστά στα μάτια του θεατή, μιλάει στην ουσία για τα συναισθήματα του ίδιου του παρατηρητή, που στέκεται και την κοιτάζει ανίκανος πια να νιώσει. Η απλότητα της θεματολογίας του δίνει με έναν ιδιαίτερο τρόπο κοινούς φόβους και εξαρτήσεις. Θίγει, όσο και αν ο ίδιος ο Andy το διαψεύδει, το πόσο αναίσθητοι στεκόμαστε μπροστά στην καθημερινή βία και το πόσο αυτή η άγνοια και η αδιαφορία μας, επιστρέφει ξανά και ξανά…
Maria Mylona aka Rima Lyma
Βιβλιογραφία
Alexander P. “Death and Disaster: The rise of the Warhol Empire and Race for Andy’s Millions”, Villard: 1994
Daquino J.E. “Nihilism Never Looked So Good: A Meditation on Violence, Death and Catastrophe in the Art of Andy Warhol”, 2007
Golec J.M. “Media Aesthetics, Sense Perception and Andy Warhol’s Blue Electric Chair” in Series & Society, Vol. 4, Issue 1, pp 23-46, March 2009: Berg Publishers
Siebers, Tobin: “The Return to Ritual: Violence and Art in the Media Age.” Journal for Culture and Religious Theory vol. 5 no. 1 (December 2003): pp 9-33
Qaranta, D. Warhol Η Καθημερινή: Αθήνα, 2006
Patterson, J. “The “Plebian” Catastrophes”, in www.hatii.arts.gla.ac.uk, 1997
Sfafe, L. “Andy Warhol (1928-87) A Lavender Disaster. 1964 Screeprint” in www.sfafe.co.uk, 2009
Imran, O. “Andy Warhol-Stars, Deaths, and Disasters” in www.imranomerart.com
Φωτογραφία Εξωφύλλου: De Menil Collection, 1989. Softcover coffee-table book.
