Φώτης Κόντογλου στο Μουσείο Β&Ε Γουλανδρή
Η Sianti Gallery επιδιώκει να φέρνει πάντα κοντά σας όσα περισσότερα καλλιτεχνικά και εικαστικά δρώμενα συμβαίνουν γιατί πιστεύει πως στο “πνεύμα έχουν δικαίωμα όλοι” και η τέχνη είναι πνευματικό αγαθό που απευθύνεται σε όλους!
Αυτή τη φορά η γκαλερί μας επισκέφθηκε την έκθεση “Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους” στο Μουσείο Β&Ε Γουλανδρή στο Παγκράτι οργανώνοντας μια ατομική ξενάγηση για εσάς που τη χάσατε ή για εσάς που την είδατε και θέλετε ακόμα μια φορά.
Παρακολουθήστε ολόκληρη την ξενάγηση στο βίντεο που ακολουθεί.
Λίγα λόγια για την έκθεση
Η έκθεση αποτελεί επετειακό αφιέρωμα για τα εκατό χρόνια από την εθνική συμφορά του ξεριζωμού του Μικρασιατικού Ελληνισμού από τις μακραίωνες εστίες του. Μια επέτειος η οποία καταγράφεται ως μέγιστο κεφάλαιο της κατ’ εξοχήν καταστροφής στην ελληνική ιστορία, είναι καιρός μνημοσύνης και ενθυμήσεων. Οι μνήμες αναζητούν διέξοδο προς τις πηγές του ιστορικού χρόνου και αποτελούν ταυτοχρόνως υπενθύμιση της οφειλής και του χρέους προς αυτούς που σθεναρά αντιτάχθηκαν στη διάβρωση της συλλογικής μνήμης, κάνοντας λάβαρο εθνικού χρέους την πρόθεση αναστήλωσης του ιερού της «Ελληνικότητας» και αναζωπύρωσης της φλόγας της επί εκατό χρόνια παραμερισμένης παράδοσης.
Η δομή του αφιερώματος Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους αναπτύσσεται σε δυο σκέλη. Το πρώτο, με άξονα αναφορών του χαρισματικού Φώτη Κόντογλου με την ακατάσχετη συγκινησιακή ευαισθησία, την ενάργεια του αφηγηματικού λόγου, την σχεδιαστική μαεστρία και τον ζωγραφικό λυρισμό του χρωστήρα του ανεδείχθη αφυπνιστής της Εθνικής συνείδησης και της λειτουργικής τέχνης της Ορθοδοξίας. Και από την άλλη, την επιρροή που άσκησε στο πεδίο των εικαστικών τεχνών και τα γράμματα του 20ου αιώνα στους νεότερους.
Εκτός από τους άμεσους, πρωτόκλητους μαθητές του που ήταν ο Γιάννης Τσαρούχης και ο Νίκος Εγγονόπουλος, στενή ήταν η σχέση που αναπτύχθηκε με τον Ράλλη Κοψίδη, τον Σπύρο Παπαλουκά, τον Σπύρο Βασιλείου, τον συμπατριώτη του Στρατή Δούκα και τον Νίκο Βέλμο, ενώ υπήρξαν και αυτοί που ανήκουν στη χορεία των «κρυπτομαθητών» όπως ο Γιάννης Μόραλης, ο Διαμαντής Διαμαντόπουλος, ο Κλέαρχος Λουκόπουλος και ο Klaus Vrieslander, οι οποίοι διατηρούσαν επαφές χωρίς όμως να γίνουν ποτέ βοηθοί και συνεργάτες του. Αλλά και από τους εν ζωή καλλιτέχνες, πολλοί είναι αυτοί που εισέπνευσαν στην καλλιτεχνική και πνευματική αύρα ενός έργου που έμμεσα επηρέασε το έργο τους, και οι οποίοι ευγνώμονα ομολογούν την οφειλή τους.
Για την επίτευξη του σκοπού, έργα 39 καλλιτεχνών αντιπαρατίθενται σε έργα του Φώτη Κόντογλου όπου καταδεικνύονται οι επιρροές, άμεσες και έμμεσες: 52 δανειστές, Ιδρύματα, φορείς και ιδιώτες συνέβαλαν με δανεισμούς που αριθμούν σε 135 έργα.
Η έκθεση αναπτύσσεται στις εξής θεματικές ενότητες:
α) Οι πρώτοι μαθητές
β) Μύθοι και ήρωες
γ) Προσωπογραφίες
δ) Τοπογραφίες
ε) Ο ξεριζωμός
στ) Ιστορήσεις ναών
ζ) Εικονογραφία
Επιμελητής της έκθεσης είναι ο Γενικός Διευθυντής του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, κ. Κυριάκος Κουτσομάλλης.
Λίγα λόγια για τον Φώτη Κόντογλου
Ο Φώτης Κόντογλου, από τις εμβληματικότερες μορφές αυτής της γενιάς, ως αυθεντικός εκφραστής της ανάγκης επιστροφής προς τα θέσμια των παραδόσεων και της λαϊκής παράδοσης, έθεσε ως κυρίαρχο ζητούμενο την απαλλαγή από την κηδεμονία και την εξάρτηση από τα καλλιτεχνικά ρεύματα της Δύσης. Την παράδοση ήθελε ελληνοπρεπή και σε αδιάσπαστη ενότητα με το ορθόδοξο δόγμα.
Με λογιότητα, οξυμένη νόηση, χαρισματικό λόγο, γενναιοδωρία προθέσεων και αισθημάτων, ακλόνητη βεβαιότητα και συγκινησιακή ευαισθησία, θέλησε τον εαυτό του ανόθευτο φορέα των παραδόσεων του Γένους. Με τη συζευκτική ενάργεια του αφηγηματικού λόγου και τον ζωγραφικό λυρισμό του χρωστήρα του, αναδείχθηκε αφυπνιστής της εθνικής συνείδησης και ζωγράφος της λειτουργικής τέχνης της Ορθοδοξίας. Ως ζωγράφος και αφηγηματικός λειτουργός της γραφίδας, έγινε διαχειριστής της συλλογικής μνήμης και συγκληρονόμος της ιστορικής και πολιτισμικής παράδοσης του Γένους.
Προικισμένος με το ζωγραφικό ταλέντο, τόσο από άποψη τεχνοτροπικής εκτέλεσης όσο και σχεδιαστικής μαεστρίας, αλλά και το ακλόνητο πιστεύω του στην ιερότητα των αρχών του, ανέδειξε τον εαυτό του δάσκαλο της ζωγραφικής της εικόνας, ζωγράφο των δογματικών αρχών της Ορθοδοξίας. Με προσήνεια και απλότητα, χαλύβδωσε τον χαρακτήρα του, δίνοντας πνευματική υπόσταση στα πιστεύω του, εμμένοντας στη συζευκτική ενότητα του πρόσκαιρου με το διαχρονικό, του αιώνιου με το εφήμερο. Με λόγο λιτό, αλλά διαυγή, δόμησε ένα έργο με πρωτοτυπία και αυθεντικότητα, που διαπνέεται από μια πνευματικότητα μυσταγωγικής προέλευσης, η οποία αρδεύεται από τα πνευματικά ρεύματα των αρχών της καταγωγής του. Με υπερβατολογικές αναγωγές, μέσα σε πνεύμα στοχαστικού εικαστικού μυστικισμού, υπέταξε τον αισθητικό αισθησιασμό στο προέχον, που είναι το πνεύμα.
Ο Φώτης Κόντογλου ήταν 27 ετών όταν, το 1922, ως πρόσφυγας πλέον, εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα. Νωρίτερα, το 1913, μετά τις εγκύκλιες σπουδές του στο ιστορικό γυμνάσιο των Κυδωνιών, είχε πάει στην Αθήνα με σκοπό να σπουδάσει στην ΑΣΚΤ. Διέκοψε όμως τις σπουδές του και άρχισε έναν περίπλου ταξιδιωτικό καταλήγοντας στο Παρίσι, όπου διέμεινε περίπου για έναν χρόνο, μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου.
Καλλιτέχνες όπως ο Παρθένης, ο Μαλέας και άλλοι της γενιάς τους δέχονταν επιρροές από τις παρισινές πρωτοποριακές ιδέες και τις μετέφεραν στην Ελλάδα, συμβάλλοντας έτσι ώστε η νεοελληνική τέχνη να αποκτά νέους προσανατολισμούς. Ο Φώτης Κόντογλου, υπερβαίνοντας αυτές τις νεοφανείς ιδέες της αδιαφανούς Δύσης, όπως έλεγε, αντιπαρέθετε τη διαφάνεια της πάτριας καταγωγής του, διατρανώνοντας την ανάγκη εμμονής στην ελληνοπρεπή παράδοση, σε αδιάσπαστη ενότητα με το ορθόδοξο δόγμα, συνιστώντας μάλιστα στους νέους να γνωρίσουν τις πηγές προτού στραφούν στην αναζήτηση νέων καλλιτεχνικών ιδιομορφιών.
Η στάση του αυτή καθιστούσε πρόδηλο το γεγονός ότι ο βίαιος εκπατρισμός του από τον γενέθλιο τόπο δεν ήταν μόνο υπόθεση γεωγραφίας: ήταν ο ψυχοσυναισθηματικός εκπατρισμός που ακουμπούσε και προσέβαλλε την ψυχή του, εκεί δηλαδή όπου εδρεύουν και υπνώττουν οι μνήμες, τα βιώματα, οι παραδόσεις, αναμένοντας τη μετουσίωσή τους, ώστε να αναδυθούν ως η άλλη, η «εν ετέρα μορφή» πραγματικότητα.
Το 1932 ζωγράφισε με την τεχνική της νωπογραφίας δύο τοίχους της κατοικίας του στην αθηναϊκή συνοικία Κυπριάδου, στα Πατήσια, με θέματα που αφορούν την ελληνική ιστορία αλλά και αναμνήσεις που αποδίδονται σε λαϊκότροπο κλίμα. Βοηθοί του ήταν τότε ο Γιάννης Τσαρούχης και ο Νίκος Εγγονόπουλος. Αποτοιχισμένη με δαπάνες του Βασίλη Γουλανδρή, χαρίστηκε ως δωρεά στην Εθνική Πινακοθήκη.
Το 1934 ανέλαβε την παραγγελία εικονογράφησης του παρεκκλησίου της Αγίας Λουκίας στο αγρόκτημα της οικογένειας Ζαΐμη, προκρίτων του 1821 και πολιτικών, στο Ρίο Πατρών.Το ότι το 1937 του ανετέθη από το Δημοτικό Συμβούλιο να διακοσμήσει τρεις αίθουσες του δημαρχιακού μεγάρου της Αθήνας αποτελεί δείγμα φερεγγυότητας και εμπιστοσύνης. Έργο μνημειακών διαστάσεων, μήκους 28 μέτρων, το οποίο συνθέτουν 250 εικονογραφικές αποτυπώσεις ηρώων, εθνικών και θρησκευτικών συμβόλων, που συνοψίζει κεφάλαια τόσο της κοσμικής όσο και της θρησκευτικής ζωγραφικής, συνιστά τη σημαντικότερη προσφορά του στην ιστορία της νεοελληνικής ζωγραφικής.
Ο Φώτης Κόντογλου ήθελε τον εαυτό του ζωγράφο της εικόνας η θέαση της οποίας ορίζεται από μια νοητή προσέγγιση που καθορίζεται από δογματικές δεσμεύσεις, η δε ανάγνωσή της από τη χρήση κωδικών για την αποκρυπτογράφηση εννοιών, μηνυμάτων και συμβολισμών, που θα εισάγουν τον αποδέκτη του ορώμενου στα ενδότερα του μυστηρίου, το οποίο εγκλείεται στην εικονογραφική αφήγηση. Αρνήθηκε να δεχθεί ότι το αμιγές και το μονοσήμαντο είναι έννοιες που δεν συμβιβάζονται με την εξέλιξη στην τέχνη και ότι η αισθητική εικαστική συγκίνηση δεν προκαλείται από μονοδιάστατες εκδοχές.
Σήμερα, με την άνεση της προς τα πίσω στροφής που μας παρέχει η μετανεοτερική διαλλακτικότητα και η επαναεννοιολόγηση του νέου σε σχέση με το παλιό, θα ήταν σκόπιμο να δούμε ποιες είναι οι επιρροές τις οποίες άσκησε προς τους νεότερους. Το θέμα αυτό θα επιχειρήσει να αναδείξει το εκθεσιακό αφιέρωμα που ετοιμάσαμε για το τελευταίο τρίμηνο του επετειακού έτους 2022.
Κυριάκος Κουτσομάλλης
Γενικός Διευθυντής του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή
Επιμελητής της έκθεσης «Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους»
