Πως να γίνετε καλλιτέχνης, σύμφωνα με τον Henri Matisse
Στις αρχές του 20ου αιώνα, ένας τριαντάρης γάλλος ενονόματει Henri Matisse, σόκαρε την παρισινή σκηνή της τέχνης με τον πίνακα του «Γυναίκα με καπέλο» (1905). Η εφαρμογή ριζοσπαστικά εκφραστικών χρωμάτων στο θέμα του – κοκκίνισμα στο πρόσωπο, πορτοκαλί στο λαιμό, ροζ και μπλε στους ώμους – δεν είχαν καμία λογική εξήγηση, αφήνοντας τους θεατές και τους κριτικούς να ξύνουν τα κεφάλια τους με απορία.
Αλλά αυτές οι αποφάσεις είχαν λογική για τον Matisse, που χρησιμοποιήσε παράξενα και έντονα χρώματα για να δείξει όχι αυτό που έβλεπε στην πραγματικότητα, αλλά αυτό που αισθανόταν. Αυτή η προσέγγιση θα οδηγούσε στον Φωβισμό, ένα από τα πιο μοντέρνα κινήματα τέχνης, και θα εδραίωνε τον Matisse ως έναν από τους σημαντικότερους ζωγράφους στην ιστορία της σύγχρονηςτέχνης.
Ανάμεσα στις πρώιμες διαλέξεις του ως καθηγητής τέχνης, διάφορες συνεντεύξεις σε δημοσιογράφους, προσωπικά γράμματα στην οικογένεια του και γενικές εμπνεύσεις του περί τέχνης, ο Matisse άφησε πίσω του δεκάδες κείμενα που ξεκαθαρίζουν τι σημαίνει πραγματικά για εκείνον να είσαι καλλιτέχνης. Παρακάτω, συγκεντρώνουμε τέσσερα επαναλαμβανόμενα θέματα στα γραπτά του Matisse, από την καταπολέμηση του δημιουργικού μπλοκαρίσματος έως την υπερνίκηση όλων των αντιξοοτήτων.
Μάθημα 1# Μάθε τα βασικά, μετά γίνε εκφραστικός
Henri Matisse, Εσωτερικό με αιγυπτική κουρτίνα, 1948
Museum of Fine Arts, Boston
Για να το πούμε απλά, το νούμερο ένα καλλιτεχνικό μάντρα του Matisse, που υποσκιάζει κάθε καλλιτεχνική του επιλογή, σε όλη την πορεία του, θα μπορούσε να ειπωθεί ως «η έκφραση είναι το παν». Με δικά του λόγια, το 1908, «Ολόκληρη η οργάνωση της εικόνας μου είναι εκφραστική, το μέρος που απασχολούν οι φιγούρες, οι κενοί χώροι γύρω τους, οι αναλογίες, όλα έχουν το μερίδιο τους».
Επιδιώκει να «εκφράσει το φως, όχι ως φυσικό φαινόμενο, αλλά το μόνο φως που πραγματικά υπάρχει, αυτό στο μυαλό του καλλιτέχνη» γράφει το 1945. Αν και ο Matisse ήταν ικανός να πετύχει αυτή την πιο σημαντική προσωπική έκφραση, το πίστευε αυτό, πριν οποιοσδήποτε άλλος μπορούσε μπορέσει να κάνει το ίδιο, πρέπει πρώτα να μάθουν τα βασικά του να δημιουργείς – σύνθεση, γραμμή και τα λοιπά – και να έχει καλά μελετήσει τους δασκάλους του.
Σαν μαθητής, ο Matisse πήγαινε στο Λούβρο και αντέγραφε δουλειές σαν αυτές του Raphael, του Nicolas Poussin και του Annibale Carracci. Τον είχε συμβουλεύσει να το κάνει ο ίδιος ο δάσκαλος του, ο Gustave Moreau.«Θα ήταν λάθος να πιστεύουν ότι υπάρχει κάποια ρήξη στη συνέχεια της καλλιτεχνικής εξέλιξης από τους πρώιμους έως τους τωρινούς ζωγράφους» γράφει ο Matisse το 1935. «Εγκαταλείποντας την παράδοση ο καλλιτέχνης θα είχε μόνο φευγαλέα επιτυχία, και το όνομα του θα ξεχνιόταν σύντομα».
Πράγματι, στην τάξη που ξεκίνησε να διδάσκει το 1908, στο μέσον της Φωβιστικής του περιόδου, ο Matisse επέλεξε να δώσει οδηγίες στους μαθητές του για το πως να ζωγραφίζουν ρεαλιστικά, «όπως ένας μαθητής πρέπει πάντα να κάνει στην αρχή» αντί του εκφραστικού τρόπου που δούλευε εκείνος εκείνη τη στιγμή και κινούσε την καχυποψία κάποιων μαθητών. Αργότερα σύγκρινε αυτή την εκπαιδευτική περίοδο με την πορεία ενός ακροβάτη, «(ο οποίος) εκτελεί το νούμερο του με ευκολία και αυξημένη άνεση. Αλλά ας μην χάνουμε από τα μάτια μας τη μακριά προετοιμασία του που του επέτρεψε να επιτύχει αυτό το αποτέλεσμα» γράφει ο Matisse το 1945. «Είναι το ίδιο και στη ζωγραφική.»
Μάθημα 2# Φτιάξε τους δικούς σου κανόνες
Henri Cartier-Bresson, ο Henri Matisse στο σπίτι του, ‘Το όνειρο’, Vence, France, 1944
Ο Matisse ήταν αυτός που έσπαγε τους κανόνες ήδη από πολύ μικρός. Πρώτα άφησε τη νομική το 1892 για να αρχίσει τη ζωγραφική. Λίγο αργότερα, εγκατέλειψε τις σπουδές του με τους παραδοσιακούς ακαδημαϊκούς ζωγράφους που τον πίεζαν να ζωγραφίζει τοπία και νεκρές φύσεις με τον κλασσικό τρόπο. Το 1898, αφού εισήχθη στον Ιμπρεσιονισμό, ο Matisse αποφάσισε να ξοδέψει μιαν ολόκληρη χρονιά ζωγραφίζοντας όπως πραγματικά ήθελε.
«Ζωγράφιζα μόνο για τον εαυτό μου, σώθηκα» θυμήθηκε αργότερα μέσα σε εκείνη τη χρονιά. «Σύντομα η αγάπη για τα υλικά και μόνο έφτασε σε μένα σαν αποκάλυψη». Ένιωσα ένα πάθος για το χρωμάτισμα να αναπτύσσεται μέσα μου».
Αυτό το «πάθος για το χρώμα», φυσικά, ανέπτυξε τον Φωβισμό. Παράλληλα, ο André Derain, ο Maurice de Vlaminck και άλλοι καλλιτέχνες μαζί με τον Matisseάφοβα εφαρμόζουν φωτεινές χρωστικές ουσίες στα τοπία και τα πορτραίτα τους, προσελκύοντας αρνητικές αντιδράσεις από τον κόσμο της τέχνης έως και στις εκθέσεις του – πρώτα στο Salon d’ Automne του Παρισιού το 1905κι έπειτα στο The Armory Show στη Νέα Υόρκη και το Σικάγο το 1913 (μια αμερικάνικη εφημερίδα χρησιμοποίησε τον τίτλο «Το Henry Hair Mattress βρέθηκε ένοχο για κάθε καλλιτεχνική αμαρτία στο ημερολόγιο»)
Παρά την αντίδραση, ο Matisse είχε κολλήσει στο μετερίζι του. Το 1912, σε απάντηση γιατί ζωγραφίζει τομάτες με μπλέ χρώμα, λέει, «Επειδή τις βλέπω έτσι, και δε μπορώ να το αλλάξω αυτό, αφού κανείς άλλος δε μπορεί επίσης».
Ο Matisse συνέχισε να πρωταγωνιστεί στην πρωτοτυπία καθ’ όλη τη διάρκεια της καριέρας του, ιδιαίτερα στη χρήση του χρώματος. Για παράδειγμα, συχνά χρησιμοποιούσε μαύρο χρώμα στους καμβάδες του, σε αντίθεση με τους περισσότερους ιμπρεσιονιστές που ακολούθησαν αυτός και οι συνομίληκοι του.
Στο Jazz, το σημαντικό βιβλίων του με κοπτικά και εμπνεύσεις από το 1947, ο Matisse ζητά την εξάλειψη όλων των καλλιτεχνικών τρόπων και τεχνικών, «Μια νέα εικόνα πρέπει να είναι ένα μοναδικό αντικείμενο… Ο καλλιτέχνης πρέπει να συγκεντρώνει όλη του την ενέργεια, την ειλικρίνεια και τη μεγαλύτερη σεμνότητα, για να καταστρέψει τα παλιά κλισέ που διευκολύνουν πάρα πολύ κάποιον όταν δημιουργεί».
Μάθημα 3# Περιστοίχισε τον εαυτό σου με πράγματα που αγαπάς – θα σε εμπνεύσουν
Αριστερά: Henri Matisse, Large head, 1949 American Federation of Arts
Δεξιά: Henri Matisse, Nu bleu I (Blue Nude I),
Τα ατελιέ του Matisse ήταν παρόμοια με ονειρικούς τόπους που πάλλονται από ευχαρίστηση. «Εδώ και εκεί» περιγράφει ο ιστορικός τέχνης Georges Salles το 1952 για το ατελιέ του καλλιτέχνη στη Νίκαια, «(η δουλειά του) αντανακλάται στα μάρμαρα, στο επιχρυσομένο ξύλο, στις προσόψεις, στα πανιά που κρέμονταν, ένα ολόκληρο κατάστημα περισυλλογής με μρικές δόσεις καθημερινής μαγείας: συσκευή ενός φανταστικού εργαστηρίου οπτικής αλχημείας.»
Πράγματι, τόσο στη Νίκαια όσο και στη νότια γαλλική πόλη Vence (όπου ονόμασε τη βίλα La Rêve ή το όνειρο), ο Matisse κρατούσε συνεχώς κοντά στη “βιβλιοθήκη εργασίας” του – μια μεγάλη μάζα κεραμικής, κλωστοϋφαντουργίας, αγαλμάτων, τα πουλιά και άλλα αντικείμενα που τον γοήτευαν. Όχι μόνο ήταν οπτικά ελκυστικά αλλά αυτά τα αντικείμενα αποτέλεσαν αντικείμενο μελέτης του – ίσως αυτός ήταν ο λόγος που μοιάζει να μην αντιμετώπιζε συχνά δημιουργικό μπλοκάρισμα στις πέντε δεκαετίες που διήρκησε η καλλιτεχνική του πορεία. «Το αντικείμενο είναι ένας ηθοποιός» είπε κάποτε. «Ένας καλό ηθοποιός μπορεί να παίζει σε δέκα διαφορετικά έργα, ένα αντικείμενο μπορεί να έχει ρόλο σε δέκα διαφορετικές εικόνες».
Μεταξύ των αγαπημένων αντικειμένων του Matisse ήταν ένα τυρκουάζ βάζο από την Ισπανία, μια χαραγμένη κανάτα κάσσας και μια κατσαρόλα για σοκολάτα από τη Γαλλία. Βόρειες Αφρικανικές κουρτίνες και πάνελ γνωστά ως haitis (οι οποίες πιθανόν υπενθύμισαν στον καλλιτέχνη τα νιάτα του στη γαλλική κλωστοϋφαντουργία) και το φυτό philodendron, ιδιαίτερα το παράγωγο του που ονομάζεται Monstera deliciosa. Αυτό το τροπικό φυτό – του οποίου τα φύλλα αναπτύσσουν κενούς κύκλους καθώς ωριμάζει, δίνοντάς του το ψευδώνυμο “εργοστάσιο τυροκομίας” – εμφανίζεται σε αρκετούς πίνακες του Matisse που ξεκινούν τη δεκαετία του 1930. Η ιδιαίτερη εμφάνισή του φαίνεται να έχει εμπνεύσει άμεσα μερικά από τα μεταγενέστερα διακοσμητικά έργα του, όπως η La Perruche et la Sirène (1952) και η La Gerbe (1953).
Μάθημα 4# Μην αφήσεις τίποτα να σε εμποδίσει από το να κάνεις τέχνη
Ο Henri Matisse κάθεται στο κρεβάτι του και δουλεύει ζωγραφιές για την εκκλησία. Φοράει ένα πράσινο πουλόβερ πάνω από ένα άσπρο πουκάμισο με μια μαύρη γραβάτα. (Photo by Clifford Coffin/Condé Nast via Getty Images)
Τον Ιανουάριο του 1941, ο 72χρονος Matisse επέστρεψε από ιατρική επίσκεψη με μια δυσοίωνη διάγνωση: καρκίνο του δωδεκαδακτύλου. Αν και η χειρουργική επέμβαση για την απομάκρυνση του σπάνιου εντερικού καρκίνου κατέληξε να σώσει τη ζωή του, ο ηλικιωμένος καλλιτέχνης σχεδόν πέθανε από επιπλοκές. Στη συνέχεια, έπρεπε να περάσει τα υπόλοιπα χρόνια του στο κρεβάτι, ή σε μια αναπηρική καρέκλα.
Όμως, αντί να αφήσει το σημάδι του στο κρεβάτι να φτάσει στο τέλος της δημιουργικής του παραγωγής, ο Matisse το είδε ως ευκαιρία για νέες αρχές. Αναδιοργάνωσε την κρεβατοκάμαρά του έτσι ώστε να είναι εφικτό ό, τι χρειάζεται για να κάνει τέχνη: κομοδίνα με συρτάρια που περιέχουν υλικά τέχνης, μια περιστρεφόμενη βιβλιοθήκη που φιλοξενεί κλασικά βιβλία και λεξικά και ένα ξύλινο χαρτόνι τοποθετημένο πάνω από τα γόνατά του, πάνω στο οποίο έκανε σκίτσα και γλυπτά. Για πίνακες και μεγαλύτερα σχέδια, ο Matisse θα έδενε ένα πινέλο ή κομμάτια κάρβουνο στην άκρη ενός μακριού πόλου, επιτρέποντάς του να φτάσει στο καβαλέτο στο τέλος του κρεβατιού του.
Ακόμη και όταν η σωματική του κατάσταση επιδεινώθηκε περαιτέρω, αναγκάζοντάς τον να εγκαταλείψει τελικά τη ζωγραφική, ο Matisse συνέχισε να κάνει τέχνη με τη μορφή κοπτικών, μια τεχνική κοπής χαρτιού που διερεύνησε για πρώτη φορά την προηγούμενη δεκαετία. Τώρα, ο καλλιτέχνης προ-έβαφε κομμάτια χαρτιού με τέμπερες στις προτιμώμενες αποχρώσεις, τις οποίες έκοβε σε διάφορα σχήματα και θα επικολλούσε σε χαρτί, όλα από την άνεση του κρεβατιού του. Αυτό επέτρεψε στον καλλιτέχνη να δημιουργήσει τέχνη σε κλίμακα πιο μνημειώδη από ποτέ, παρά την περιορισμένη κινητικότητα του. Ορισμένα έργα, όπως η Πισίνα (1952), μετρήθηκαν μέχρι 54 πόδια σε πλάτος.
Σε επιστολές προς τον γιο του, τον Pierre, ο γέροντας Matisse περιέγραψε αυτήν την απροσδόκητη δημιουργική εμφάνιση μετά τη χειρουργική επέμβαση. «Είμαι ακόμα εδώ. Εστιάζω μόνο σε ένα πράγμα – το έργο μου, για το οποίο ζω» έγραψε. «Από τη σκοπιά της ψυχικής ισορροπίας μου, η λειτουργία μου ήταν εξαιρετική. Μου έδωσε μια νέα ισορροπία. Έβαλε τις ιδέες μου στην τάξη. Μου έδωσε μια δεύτερη ζωή.»
Ελεύθερη απόδοση από το άρθρο της Kim Hart για το artsy.net
Διαβάστε το πρωτότυπο άρθρο εδώ
