Ο Ρόλος των Ζώων στην Τέχνη (Μέρος 1ο)

Η μεγάλη ιδέα που φέρουμε για τους εαυτούς μας και η ανάγκη μας να ξεχωρίσουμε ως όντα εις βάρος των υπόλοιπων ειδών, είναι κάτι που κανένας μεγάλος καλλιτέχνης δεν αποδέχτηκε ποτέ. Η καλλιτεχνική δημιουργία, εκτός από τις περιπτώσεις που συνέβαινε ως μισθωτή εργασία, όφειλε να εξυπηρετήσει ένα σκοπό Υψηλό, να έρθει (ακόμα κι αν ακούγεται υπερβολικό) από μια υψηλότερη ανάγκη και να μεταφέρει ένα σωρό μαγείας, ικανής να παρηγορήσει το θεατή, να τον μαγέψει, να τον φέρει αντιμέτωπο με τη μεγαλοπρέπεια του ως ον μα και με τη μικρότητα του. Λόγιοι, διανοούμενοι και φιλόσοφοι, σκάλισαν την ιστορία χιλιάδες φορές προκειμένου να μιλήσουν για το ρόλο της τέχνης, για το σκοπό της και την πηγή της. Οι καλλιτέχνες από την άλλη πλευρά, ύμνησαν όσα πάθη προκαλούσαν εκείνους τους ίδιους, όσα γεγονότα επηρέαζαν την διάθεση τους, όσα απειλούσαν τη ζωή τους και έκλεβαν τα λογικά τους. Ποιητές, ζωγράφοι, γλύπτες χάραξαν τα ανθρώπινα πάθη, τα ζωώδη ένστικτα, την άγρια φύση, τα χρώματα της, τα δημιουργήματά της, τα ανεξέλεγκτα από το ανθρώπινο χέρι όμορφα και άσχημα παιδιά της. Δεν υπολόγισαν κάτι ως πιο σημαντικό και κάτι άλλο ως λιγότερο. Αφέθηκαν ελεύθεροι στα όσα τους περιστοίχιζαν και όρμηξαν σαν πρωτάκια να αποτυπώσουν όλα εκείνα που τύφλωναν τα μάτια τους και πλημμύριζαν την καρδιά τους.

Με το πέρασμα του χρόνου, οι αξίες άλλαξαν, ανανεώθηκε η σκέψη, άνθησε η εγωιστική μας ύπαρξη και, το ξέρετε κι εσείς, πέρασαν χρόνια, χρόνια πολλά, που όλα τα στοιχεία πάνω σε μια καλλιτεχνική σύνθεση ήταν διακοσμητικά, πλην του ανθρώπου. Εκείνος δέσποζε πάνω στα ζώα, στους θεούς στη φύση. Τα στοιχεία μιας σύνθεσης διαιρέθηκαν σε διακοσμητικά και κύρια. Παρόλα αυτά, στις πρώτες ανθρώπινες αποτυπώσεις δεν κυριαρχούσαν πορτραίτα βασιλιάδων, αριστοκρατών ή χωρικών. Κυριαρχούσαν βίσονες, μεγάλοι σαν τέρατα και επιβλητικοί σαν θεοί. Μια σύντομη ιστορική αναδρομή, αποδεικνύει περίτρανα πως τα ζώα ανήκουν σε μια μεγάλη κατηγορία ζωγραφικών θεμάτων. Πορτραίτα ζώων, ζώα εν κινήσει, ζώα με τα αφεντικά τους, ζώα ως σύμβολα μιας ψυχικής κατάστασης που θέλει να δηλώσει ο δημιουργός της εικόνας, ζώα ως σύμβολα θεών, ζώα ως η ίδια η αναπαράσταση της ζωής και του θανάτου.

Την εποχή του Λίθου, οι άνθρωποι ζωγράφιζαν βίσωνες και άλλα άγρια θηλαστικά που κυνηγούσαν για να τραφούν, καθημερινές σκηνές από κυνήγια χαραγμένες πάνω σε πέτρα, είτε υμνώντας την καλή τους τύχη, είτε θέλοντας να μείνει σαν αφήγηση στα σπίτια τους ο κόπος των καλών κυνηγών για την απόκτηση της τροφής, είτε θαυμάζοντας τη δύναμη και τη μεγαλοπρέπεια αυτών των μεγάλων θηραμάτων.

Ένα βήμα παραπέρα, οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι απεικόνιζαν τους ίδιους τους θεούς τους με κεφάλια ζώων. Ο θεός Άνουβις με τη μορφή του τσακαλιού, η θεά Μπαστέτ με τη μορφή γάτας σε ζωγραφιές κι αγάλματα. Άλλοτε διακοσμημένα και με επιπλέον λεπτομέρειες ζώων, άλλοτε πιο απλουστευμένα και γραμμικά. Ο θεός ήταν το ζώο. Το ζώο ήταν θεός. Κάθε γάτα και τσακάλι μετέφεραν στην καθημερινή ζωή των Αιγυπτίων τη σοφία και τη μαγεία του Άνουβη και της Μπαστέτ.

Τα ζώα χαρακτηρίζουν σε μεγάλο βαθμό τις ιστορίες της Βίβλου και τα θηρία κυριαρχούν στην ελληνική μυθολογία. Στην Αρχαία Ελλάδα ο Ταύρος με δικές του εορτές, τα ταυροκαθάψια αλλά και την τιμή που του προσδίδουν στις ιστορίες της Κνωσού, η θεά Άρτεμις με τον πιστό της ακόλουθο και βοηθό, ή ο αετός το σήμα του Δία, ή οι θρησκευτικές τελετές που θυσιαζόταν ένα ζώο προκειμένου να ευχαριστηθεί ο θεός. Οι μεταμορφώσεις του Δία και της Ήρας σε όσους δεν εκτίμησαν τη θεϊκή τους υπόσταση ή απλά ως μέσο για να αποκτήσουν αυτό που ήθελαν, όπως ο Δίας που μετατράπηκε σε ταύρο για να μαγέψει την Ευρώπη. Η Ιώ την οποία ο Δίας μετέτρεψε σε αγελάδα για να γλυτώσει από τη μανία της Ήρας. Οι θεοί της αρχαίας ελλάδας, εκτιμούσαν και τιμούσαν τα πνεύματα των ζώων και επέλεγαν να φιλοξενηθούν μέσα στα σώματα τους, δε το θεωρούσαν κατώτερο της θέσης τους, ενίοτε μάλιστα χρησιμοποιούσαν τα χαρακτηριστικά του ζώου για να προφυλάξουν αγαπημένους, να κυνηγήσουν έναν έρωτα (συναίσθημα υψηλό που ακόμα και θεοί δε το νίκησαν) ή να ηγηθούν μιας κατάστασης.

Παραδείγματα διαφόρων πρωτόγονων φυλών από όλο τον κόσμο συνδυάζουν ζωώδη και ανθρώπινα χαρακτηριστικά σαν σύμβολο του δεσμού του ανθρώπου και του φυσικού περιβάλλοντος. Τα ζώα κατά τον Μεσαίωνα, χρησιμοποιούνταν ως μυθικά τέρατα. Οι καλλιτέχνες και οι συγγραφείς συνέχισαν να συζητούν και να σχεδιάζουν ζώα από διάφορες οπτικές γωνίες. Καθημερινοί άνθρωποι αλληλεπιδρούσαν με καθημερινά τέρατα σαν ζώα που ήταν δυνατόν να γνωρίζουν μόνο μέσα από κείμενα και εικόνες που είχαν δει ή είχαν διαβάσει. Η καθηγήτρια Μεσαιωνικών Επιστημών και ζωοαρχαιολόγος Alice Choyke εξηγεί ότι “υπάρχουν τόσα πολλά επίπεδα μηνυμάτων στα ζώα κατά τον Μεσαίωνα. Εξαρτάται από την περιοχή που εμφανίζονται και ποιος τα χρησιμοποιεί και για ποιο σκοπό, τα ζώα παίρνουν διαφορετικά σχήματα, χρώματα και σημασίες. Τα ζώα ήταν πάντα ένα θέμα ασαφές, άλλοτε καλό, άλλοτε κακό και μερικές φορές είναι τρομερά δύσκολο να ξεχωρίσεις τι είναι ζώο και τι άνθρωπος”. (1)

Στα Μεσαιωνικά Χρόνια τα ζώα είτε αληθινές αναπαραστάσεις, είτε φανταστικά όντα κατείχαν μια σημαντική θέση. Κοσμήματα διακοσμημένα με ζώα, ιερά κείμενα και διάφορες εκδόσεις της βίβλου που οι εικονογραφήσεις τους είχαν ως θέμα τα ζώα εντείνοντας την ιερότητα των κειμένων καθώς και χρηστικά αντικείμενα με διάφορες απεικονίσεις ζώων που πρόσδιδαν χιούμορ και δόσεις μαγείας στο άψυχο υλικό.

Τον 15ο αιώνα, στην πρώιμη Αναγέννηση έχουμε μερικές σημαντικές μορφές της ιστορίας της ζωγραφικής που ασχολήθηκαν πολύ με το βασίλειο των ζώων. Οι καλλιτέχνες αυτοί, εκείνης της περιόδου εισάγουν τα άκακα τέρατα εκεί που άλλοτε τα τέρατα του Μεσαίωνα εξυπηρετούσαν σκοπούς και φορτώνονταν δεισιδαιμονίες. Ο Albrecht Burrer (1471-1528) έμαθε να ζωγραφίζει υπό την καθοδήγηση του πατέρα του, κοίταξε και απεικόνισε τα ζώα όπως του άξιζε να ειδωθούν.

‘Η ο Hieronymus Bosch με τα φανταστικά και άκακα πλάσματα του, δράκους, ψάρια, γιγάντια πουλιά, άκακα τέρατα και άλλα ζώα, που σε εμάς τους λιγότερο μυημένους λειτούργησαν ως προπομπός των μεγάλων σουρεαλιστικών πινάκων του 20ου αιώνα.

Κατά την Αναγέννηση, οι περισσότερες χρήσεις απεικονίσεων ζώων, δεν εξυπηρετούσαν υπεράνθρωπα χαρίσματα ή χαρακτηριστικά. Οι καλλιτέχνες τα ζωγράφιζαν ή τα χάραζαν για να συνδέσουν μυθολογικά και θρησκευτικά στοιχεία σε μια σύνθεση. Το κάθε ζώο μπορεί να αντιπροσωπεύει διάφορα στοιχεία και έννοιες. Η Αναγέννηση, έρχεται να δώσει φως στα τόσα σκοτεινά χαρακτηριστικά που φορτίστηκαν τα ζώα κατά τους προηγούμενους αιώνες και να ξεκουράσει τη σημασία του στο πέρας των αιώνων. Όπως αναφέρει ο Edgar Bowron στην εργασία του “Σκυλιά: Αναγεννησιακή Τέχνη”: “Στην Αναγέννηση, τα σκυλιά ήταν πανταχού παρόντα, έσπρωχναν καροτσάκια και εμφανίζονταν συνέχεια, εν αντιθέσει με τα άγρια ζώα που δεν εμφανίζονται ποτέ σε πίνακες”. (2)  Άλλα ζώα που εμφανίζονται συχνά είναι τα πουλιά ως σύμβολα της θυσίας και της ανάστασης, της ζωής και του θανάτου. Τα ζώα άρχισαν μετά την αναγέννηση να αποκτούν μια πιο απτή και πραγματική εξήγηση στους πίνακες, επέστρεψαν πολλές φορές σε παλαιότερες μεταφράσεις τους αλλά πάντα έπαιζαν πρωταγωνιστικό ρόλο εκφράζοντας, τη δύναμη, το φόβο, το δέος, τη θυσία, τη σοφία, τα αρχέτυπα και τα όσα τους προσέδιδε ο εκάστοτε δημιουργός τους. Τα ζώα μετά την αναγέννηση, άλλοτε παραγκωνίστηκαν και άλλοτε αποθεώθηκαν ή βασανίστηκαν στο βωμό των νοημάτων, των ερεθισμάτων και των αναζητήσεων του σύγχρονου ανθρώπου.

Τη μετέπειτα πορεία τους θα τη βρούμε στο μέλλον μπροστά μας, αυτό όμως που είναι αναμφίβολο είναι η ικανότητα τους να συνδέονται με τους πιο ιερούς και τους πιο αμαρτωλούς τόπους της ανθρώπινης υπόστασης και να την βοηθούν να επεξηγηθεί και να αναπαρασταθεί. Σκεπτόμενη το Δαρβίνο, σκεπτόμενη την εξέλιξη και τη λήξη, σκεπτόμενη τη γάτα μου και την τέχνη, ένας είναι ο μόνος γενικά αποδεκτός κοινός τόπος, η τέχνη και τα ζώα είναι τόποι ίασης και επούλωσης. Είναι πνευματικές σχέσεις και διεργασίες που συντηρούν την ανθρωπότητα σε μεγαλύτερο ή σε μικρότερο βαθμό. Είναι ιερές υπάρξεις και συνθήκες που εμποδίζουν την πτώση μας και ανυψώνουν τη στιγμή μας.

Maria Myl

Graphic Designer

 

Πηγές

(1) Πηγή: ceu.edu

(2) Πηγή: animalinstances.com

Animals as Disguised Symbols in Renaissance Art – Cohen

Pitt Rivers Museum

Met Museum

World History in Context

Εικόνα άρθρου: lifewithcats.tv