Όταν με θύμωσε η τέχνη ή Το σύνδρομο Stendhal

Με την ευχή να απευθύνομαι σε πολλούς, προσπαθώ σήμερα να προσεγγίσω ένα θέμα που με αφορά τόσο ως βίωμα όσο και ως τομέας μελέτης και παρατήρησης. Όσοι από εμάς, σταθήκαμε ώρες ολόκληρες έξω από ένα μουσείο ή ένα χώρο τέχνης μη γνωρίζοντας αν είμαστε έτοιμοι να συνδιαλλαγούμε με το ή τα φιλοξενούμενα έργα τέχνης του εν λόγω χώρου, ξέρουμε πολύ καλά τι θα πει «βίωμα». Ίσως για λίγες στιγμές συνειδητοποιήσαμε το πόσο αιώνια είναι η συμβίωση μας με την τέχνη, τις τέχνες, τα έργα τέχνης, τους πίνακες, τα γλυπτά, τα ποιήματα, τις μουσικές, τις εγκαταστάσεις, τα εικαστικά βίντεο και εκθέματα. Πόσο ηθελημένα ή άθελα μας συμβιώνουμε με φαντάσματα φιλοσοφικά και άχρονα που κατακλύζουν τους δρόμους, τα σπίτια μας, τα μάτια μας και τις αισθήσεις μας. Οι σχολικές εκδρομές σε μουσεία, το ραδιόφωνο που σιγοτραγουδούσε τα πρωινά της Κυριακής στο σπίτι ή η ατέλειωτη λιακάδα ενός μεγάλου κόσμου δεδομένα υπαρκτού και συχνά ανεξερεύνητου από πολλούς, διαμόρφωσε και στοίχειωσε κάθε πτυχή της εμπειρίας μας στη ζωή. Η ατέρμονη διαμόρφωση μας που πάντα στηρίζεται στα βαθιά νερά των τεχνών. Τέχνη και πνευματισμός. Τέχνη και σύνδεση. Τέχνη και εκπαίδευση. Τέχνη και φιλοσοφία. Τέχνη και ψυχολογία. Τέχνη κι άλλη τέχνη. Ποια είναι όμως αυτή η τέχνη, αυτές οι τέχνες; Ποιος μας τις «φόρεσε» με το «έτσι θέλω» και μας καταδιώκουν από την άκρη του πουθενά; Ποιος τους επιτρέπει να εμφανίζονται κάθε φορά που εμείς είμαστε, ίσως, λίγο πιο διαθέσιμοι για μια νέα εμπειρία;

Φέρνω, συχνά, στο μυαλό μου, την περίπτωση της διάσημης πλέον Μαρίνας Αμπράμοβιτς. Αναρωτιέμαι συχνά αν μας γιατροπόρευσε, μας παρηγόρησε, μας συντρόφευσε, μας ευχαρίστησε, μας σόκαρε, μας διέλυσε. Το βέβαιο είναι πως μας προβλημάτισε. Νιώθουμε όλα εκείνα που με ένα μυστήριο και μαγικό τρόπο συνδέονται με εμάς και εμείς με εκείνα. Δημιουργείται κίνηση εντός μας για όλα εκείνα που έχουν κάτι να μας ψιθυρίσουν, να μας φωνάξουν ή να μας καθρεφτίσουν. Ήρθαμε αντιμέτωποι με εμπειρίες και στιγμές που μας κυνήγησαν ή τις κυνηγήσαμε. Τι γίνεται όμως, αν αφελείς παραδοθήκαμε σε μια στιγμή κι εκεί κάτι μας τάραξε το έδαφος κάτω από τα πόδια μας; Σαφώς, οι πιο σχετικοί με τα γεννήματα της τέχνης αφέθησαν ελαφρώς πιο υποψιασμένοι και υπεύθυνοι στη στιγμή που ερχόταν. Οι υπόλοιποι, αναρωτιέμαι, ήρθαν αντιμέτωποι με ένα θεριό τόσο δυνατό όσο μπορούσαν να διαχειριστούν; Ή  μήπως ο νους θόλωσε, τα πόδια άρχισαν να τρέμουν, οι χτύποι της καρδιάς να επιταχύνουν και η βαρύτητα να μη συγκρατεί το σώμα πια. Έγιναν άραγε μάρτυρες μιας ψυχοσωματικής εμπειρίας που έρχεται από το «πουθενά» και στοχεύει στο «παντοτινά». Το διάσημο σύνδρομο Stendhal (1) ήταν βίωμα ενός ανθρώπου ή το περάσαμε όλοι λίγο πολύ;

Το 1817 ο γάλλος συγγραφέας Stendhal επισκέφθηκε τη Φλωρεντία και όπως ο ίδιος μαρτυρά μετά την επίσκεψη του στην Basilica de Santa Croce, όπου είναι ενταφιασμένοι ο Niccolo Machiavelli, ο Michelangelo και ο Galileo Galilei είδε τις τοιχογραφίες του Giotto και για πρώτη φορά τον κατέκλυσε ένα συναίσθημα. «Ήμουν σε ένα είδος έκστασης, από την ιδέα ότι βρίσκομαι στη Φλωρεντία, κοντά στους τάφους σπουδαίων ανδρών. Απορροφημένος από τη μεγαλειώδη ομορφιά… Έφτασα στο σημείο όπου κανείς ανακαλύπτει ουράνιες αισθήσεις. Όλα μίλησαν τόσο έντονα στην ψυχή μου. Αχ, αν μπορούσα μόνο να ξεχάσω… Είχα ταχυπαλμία, αυτό που στο Βερολίνο λένε «νευρικότητα». Η ζωή έφευγε από μέσα μου. Προχώρησα με το φόβο της πτώσης». (2)

Το σύνδρομο αυτό δε σταμάτησε εκεί, και ο Stendhal δεν ήταν ο τελευταίος που το ένιωσε. Επισκέπτες στον ίδιο χώρο, χρόνια μετά, είχαν παρόμοιες αντιδράσεις στη θέαση κυρίως μεγάλων αριστουργημάτων με κορυφαία την «Πομπή των μάγων» του Μπενότσο Γκότσολι (3). Πριν από μερικά χρόνια μάλιστα, οι επιστήμονες θέλησαν να τοποθετήσουν ειδικούς αισθητήρες μέσα σε μουσεία και χώρους που έχουν καταγραφεί αντίστοιχα περιστατικά, προκειμένου να μάθουμε τελικά, αν αυτό είναι δυνατόν, πως σχετιζόμαστε με τα μεγάλα έργα τέχνης.

Στα μέσα της δεκαετίας του ’60 έκανε την εμφάνιση της η λεγόμενη «εννοιολογική τέχνη». Ένα ρεύμα που διέπει όλο τον 20^ο αιώνα και έχει πολλές και διαφορετικές εκφάνσεις. Ένα ρεύμα που έχει κυρίως θεωρητικό υπόβαθρο κι έπειτα αισθητικό. Σκοπός της εννοιολογικής τέχνης είναι να απορήσει μαζί με τον παρατηρητή της, να συζητήσει ελεύθερα ή να προβληματίσει, να δηλώσει ή να επισημάνει. Είναι ένα ρεύμα που σε πολλές περιπτώσεις αδιαφορεί για το αισθητικό μέρος ή την ύλη του αντικειμένου αυτή καθ’ αυτή και ενδιαφέρεται κυρίως για τις σκέψεις, τους προβληματισμούς και τις έννοιες που θέλει να θίξει στο συνομιλητή-παρατηρητή της. Όπως αναφέρει ο Sol LeWitt (4) «το εννοιολογικό έργο δημιουργείται για να επηρεάσει τη σκέψη του θεατή και όχι τα μάτια του ή τα αισθήματα του» θεωρώντας έτσι ότι «η ιδέα είναι το πιο σημαντικό κομμάτι του έργου». Στην παραδοσιακή τέχνη, μέχρι και το Μοντερνισμό περίπου, η διαπίστωση αυτή μας ήταν σχεδόν άγνωστη. Οι καλλιτέχνες έπαιρναν θέση, σχολίαζαν και επισήμαιναν, όμως η αισθητική πλευρά του έργου τους απασχολούσε εξίσου. Μοιάζει πως οδηγούμαστε σε ένα συμπέρασμα. Η μορφή του έργου τέχνης ενισχύει την επίτευξη του στόχου, που μπορεί να είναι ένα σχόλιo ή η μεταφορά μιας ιδέας. «Το τεχνητό αντικείμενο περιγράφεται από τον Αριστοτέλη ως το παράγωγο μιας στρατηγικής διαδικασίας: η σύλληψη του στόχου από το δημιουργό θέτει μια διαδικασία σκέψης ως προς την κατάλληλη μορφή εκτέλεσης. Στο βαθμό που ο δημιουργός κατέχει την τέχνη του, η σύλληψη του στόχου καθορίζει την επιλογή της ύλης που θα εξυπηρετούσε καλύτερα αυτόν τον στόχο καθώς και την κατάλληλη διαμόρφωση της ύλης» (5)

Φέρνοντας τις σκέψεις του LeWitt και του Αριστοτέλη, τη μια δίπλα στην άλλη, σκέφτομαι πως η μορφή απευθυνόμενη στις αισθήσεις, ανακινεί ή εμπλουτίζει το συναίσθημα του θεατή, από την άλλη το περιεχόμενο-θέμα μιας σύνθεσης ερεθίζει τη σκέψη του. Από ‘κει και πέρα το έργο τέχνης ξεκινά το μακρύ ταξίδι του στα μάτια των ανθρώπων. Με σύμμαχο τη Δεσποινίς Τέχνη, με όλη τη φρεσκάδα και τη σοφία που της προσφέρει η αθανασία, φέρνει τον καθένα από εμάς αντιμέτωπο με τις σκέψεις του, τα βιώματα του, τις αδυναμίες του. Προτείνει το χέρι του για μια χειραψία μυαλού και συναισθημάτων, συνειδητού και ασυνειδήτου. Το έργο τέχνης ανοίγει έναν σιωπηλό διάλογο με όλο μας το «είναι» που δε μπορεί να στηριχτεί πουθενά αλλού παρά μόνο στην εμπιστοσύνη, την ειλικρίνεια και την καλή πρόθεση μας. Εκείνο, αγέρωχο και αμετάβλητο θα στέκει εκεί περιμένοντας εμάς να κάνουμε το βήμα. Κι είναι ένα βήμα πιο κοντά στα όρια μας, στον εαυτό μας, τον βαθύ και τον γυμνό.

Ολοκληρώνοντας, σκέφτομαι πόσο εκτεθειμένη και γυμνή και θυμωμένη στέκομαι απέναντι από αυτή τη σκέψη. Πόσο γυμνή και εκτεθειμένη και θυμωμένη στάθηκα – και θα σταθώ ξανά- μπροστά από αριστουργήματα της τέχνης. Κι ετούτη η γύμνια μοιάζει τόσο με τη γύμνια του έρωτα. Μόνο ειλικρινείς, με όσο λιγότερες άμυνες και προκαταλήψεις μπορώ θα στέκομαι για να βιώνω το θαύμα του έρωτα, το θαύμα της τέχνης. Ποιος όμως μπόρεσε ποτέ να αντισταθεί στον έρωτα; Όσο κι αν πόνεσε ή υπέφερε. Ποιος μπόρεσε ποτέ να αντισταθεί στο τραγούδι, στην ποίηση, στην ομορφιά; Όσο κι αν δάκρυσε, θύμωσε και αντιστάθηκε. Μη γελιέστε αγαπημένοι μου. Κανείς.

Maria Myl
Graphic Designer

(1)  Σύνδρομο Stendhal ή Σύνδρομο της Φλωρεντίας είναι μια ψυχοσωματική ασθένεια που προκαλεί ταχυπαλμίας, ζαλάδα, εξασθένιση, σύγχυση ακόμα και παραισθήσεις σε ανθρώπους που είναι εκτεθειμένοι σε ασυνήθιστα καλλιτεχνικά επιτεύγματα είτε ζωγραφικής είτε γλυπτικής.

(2)  Marie-Henri Beyle (1783-1842) γνωστός με το συγγραφικό του όνομα Stendhal, γάλλος συγγραφέας που φημίζεται για την ακριβή ανάλυση των χαρακτήρων του, θεωρείται ένας εκ των προδρόμων του ρεαλισμού.

(3)   Benozzo Gozzoli (1421-1497) ιταλός ζωγράφος της Αναγέννησης από τη Φλωρεντία. Η ζωγραφική του έχει έντονα χαρακτηριστικά και ιδιαίτερη προσοχή στις λεπτομέρειες. «Η έφιππη πομπή των τριών μάγων» (1459-1462) είναι μια νωπογραφία του που βρίσκεται στο Παρεκκλήσι των Μεδίκων, στο Παλάτι Μέντιτσι-Ρικάρντι στη Φλωρεντία.

(4)   Sol LeWitt (1928-2007) αμερικανός καλλιτέχνης συνδεδεμένος με διάφορα ρεύματα συμπεριλαμβανομένων του Μινιμαλισμού και της Εννοιολογικής τέχνης. Στην πορεία του δημιούργησε πίνακες, γλυπτά, φωτογραφίες, εκτυπώσεις και κατασκευές.

(5)   Κατερίνα Μπαντινάκη, «Φιλοσοφία και Τέχνη», Εκδόσεις οκτώ, σ. 32

Εικ. 1 “Η πομπή των μάγων”, Πηγή: en.wikipedia.org

Εικ. 2 “Marie-Henri Beyle/Stendhal”, Πηγή: famousauthors.org

Εικ. 3 “Mother and Child Divided”, Πηγή: widewalls.ch

Εικ. Άρθρου “Marina Abramovic”, Πηγή: ideas.ted.com