Η εκφραστικότητα της φόρμας – Ο φορμαλισμός στην τέχνη
Πώς κρίνουμε ένα έργο τέχνης; Δεν αναφερόμαστε τη χρηματική αξία του. Μία κλασική απάντηση είναι ότι το κρίνουμε για τη φόρμα του, για τα δομικά του στοιχεία. Αυτό που στην τέχνη ονομάζουμε «φορμαλισμό». Η συγκεκριμένη προσέγγιση στην τέχνη γέννησε την επιστήμη της τέχνης, την κριτική της τέχνης, καθώς και ένα συγκεκριμένο είδος τέχνης το οποίο επικεντρώνεται στην οπτική, στην αισθητική του ποιότητα.
Η προσπάθεια κατανόησης της τέχνης μας οδηγεί από τα φιλοσοφικά μονοπάτια του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα και του Ιμμάνουελ Καντ στους πειραματισμούς της avant-garde και στο σύγχρονο ιδεώδες της κοινωνικής και της εννοιολογικής τέχνης.
Ο φορμαλισμός εμπερικλείει το κεντρικότερο ερώτημα όλων: τι είναι τέχνη; Πώς μπορούμε να ξέρουμε ότι αυτό που έχουμε μπροστά μας είναι ένα πραγματικό αριστούργημα; Υπάρχει ένας καθολικός τρόπος αποτίμησης της ποιότητας ενός έργου; Πολλοί πιστεύουν ότι υπάρχει. Αξιώνουν ότι η καλλιτεχνική αξία εμπεριέχεται στα δομικά στοιχεία, τα οποία μπορούν να μετρηθούν με τρόπο επιστημονικό, αναδεικνύοντας, παράλληλα, την ίδια την ουσία της ανθρώπινης δημιουργικότητας.
L’art pour l’art – Τι σημαίνει φορμαλισμός την τέχνη;
Τι είναι ο φορμαλισμός και ποια συνθετικά στοιχεία φέρνει στο προσκήνιο; Σύμφωνα με τις φορμαλιστικές αρχές, κάθε φορά που αναζητούμε το βαθύτερο νόημα ενός έργου τέχνης, χάνουμε την ουσία του. Οτιδήποτε αφορά στους συμβολισμούς και στις έννοιες είναι δευτερεύον σε σχέση με τα στοιχεία που καθορίζουν τη μορφή του – τις γραμμές, τα σχήματα, τα χρώματα και τις πινελιές. Αυτά είναι τα μόνα καθολικά χαρακτηριστικά των έργων τέχνης και άρα τα μόνα τα οποία μπορούν να αποτελέσουν ένα μέτρο σύγκρισης, ώστε να έχουμε μία καθολική κατανόηση του καλλιτεχνικού φαινομένου. Επιπλέον, επικεντρώνοντας σε αυτά τα στοιχεία καθιστούμε την ίδια την τέχνη μία αυτόνομη σφαίρα της ανθρώπινης δημιουργικότητας. L’art pour l’art – η τέχνη για την τέχνη.
«Η τέχνη για την τέχνη είναι χωρίς σκοπιμότητα, διότι κάθε σκοπιμότητα διαστρέφει την τέχνη.»
– Benjamin Constant, 1804
Benjamin Constant: Favorite of the Emir, 1879
«Η τέχνη για την τέχνη» είναι ίσως μία από τις διασημότερες ρήσεις στην ιστορία της τέχνης. Στενά συνδεδεμένη με το φορμαλιστικό κίνημα, εκφράζει πλήρως τη φορμαλιστική θέση σχετικά με την αξία ενός καλλιτεχνικού έργου. Μοναδικός σκοπός της τέχνης οφείλει να είναι η δομική της ομορφιά. Το μοναδικό κίνητρο της καλλιτεχνικής δημιουργίας δεν μπορεί να είναι άλλο από τα ίδια τα δομικά της στοιχεία. Αυτή η προσήλωση στη φόρμα εκφράστηκε με ποικίλους τρόπους, σε διάφορα καλλιτεχνικά ρεύματα. Για τους ρομαντικούς, στη φόρμα ενυπήρχε η ίδια η ουσία της τέχνης. Για τους συμβολιστές και τους ιμπρεσιονιστές είχε την απώτατη δύναμη να επικοινωνεί τις προσθέσεις του καλλιτέχνη. Για τους εξπρεσιονιστές ήταν ο λόγος ύπαρξης – το νόημα της τέχνης ενυπήρχε στη φόρμα.
Η Ιστορία του Φορμαλισμού – Το ζήτημα της Αισθητικής
Πρώτος ο Πλάτωνας εισήγαγε την ιδέα της φόρμας. Η μορφή ήταν το μόνο κοινό στοιχείο και στα αισθητά και στα νοητά. Η σκέψη του Πλάτωνα αποτέλεσε τη βάση της Αισθητικής – της μελέτης του Ωραίου. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι η κάθαρση μπορεί να επιτευχθεί μόνο εάν το ίδιο το έργο κυριαρχείται από τη φόρμα του. Ο Ιμμάνουελ Καντ, από την άλλη, ενδιαφερόταν, κυρίως, για την έννοια της καθολικότητας. Οι φιλοσοφικές του αναζητήσεις ως προς την καθολική αλήθεια τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι μόνο η μορφή ενός έργου τέχνης μπορεί να αποτελέσει μία κοινή, αξιολογική βάση για όλους τους ανθρώπους. Τι νόημα έχει ο κόσμος εάν καθένας έχει τη δική του αλήθεια; Ο Καντ μας κληροδότησε την έννοια της μορφής ως σχήματος, οδηγώντας αργότερα στην ανάλυση του στυλ. Το έργο του Καντ ώθησε τους Χάνσιλκ, Μπελ και Φράι στην ανάδειξη της Αισθητικής και της κριτικής της τέχνης.
Ο φορμαλισμός έφτασε στο απόγειό του την εποχή του μοντερνισμού, από τα τέλη του 19ου μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα. Δεν είναι τυχαίο ότι τα πρώτα αφαιρετικά έργα τέχνης έκαναν την εμφάνισή του σε αυτήν την περίοδο. Το πιο πρωτοποριακό στοιχείο των μη αναπαραστατικών έργων τέχνης είναι το γεγονός ότι πολλές φορές το μόνο ευκρινές στοιχείο τους είναι η ίδια η δομή τους.
Οι κριτικοί τέχνης: Κλάιβ Μπελ και Κλέμεντ Γκρίνμπεργκ
Ο συγγραφέας και κριτικός τέχνης Κλάιβ Μπελ υπήρξε μία από τις σπουδαιότερες μορφές του φορμαλισμού. Ασπαζόμενος την ιδεολογία της «τέχνης για την τέχνη» θέλησε να αποδείξει με τρόπο αδιάσειστο ότι η καλλιτεχνική φόρμα διαφέρει από οποιοδήποτε άλλο είδος φόρμας. Ο Μπελ πίστευε ότι τα συναισθήματα τα οποία βιώνουμε όταν παρατηρούμε ένα έργο τέχνης δεν πηγάζουν από το ίδιο το έργο αλλά από την ποιότητα της φόρμας του και κυρίως τις γραμμές και τα χρώματα τα οποία είναι οι θεμέλιοι λίθοι της εικαστικής τέχνης.
Ο Αμερικάνος κριτικός Κλέμεντ Γκρίνμπεργκ αναδείχτηκε σε ένθερμο υποστηρικτή του φορμαλισμού και της μοντέρνας τέχνης η οποία πηγάζει από αυτόν. Για τον Γκρίνμπεργκ, η απόρριψη της αναπαραστατικής τέχνης από τους αφαιρετικούς καλλιτέχνες αποτελούσε τη φυσική εξέλιξη της εικαστικής τέχνης. Ο χειρισμός της φόρμας ήταν η κορύφωση της καλλιτεχνικής έκφρασης.
Η φορμαλιστική ανάλυση ενός πίνακα – Τι είναι φόρμα
Σύμφωνα με τον όρο «φορμαλισμός», η ανάλυση της φόρμας του έργου τέχνης αφορά στα καθαρώς οπτικά του στοιχεία. Ρόλος αυτού του είδους της ανάλυσης είναι ο εντοπισμός όλων των στοιχείων της φόρμας και η επεξήγηση της διευθέτησής τους – δηλαδή, της σύνθεσης του έργου. Οι απόψεις συγκλίνουν ότι τα σημαντικότερα στοιχεία της φόρμας είναι: οι γραμμές, το χρώμα, το σχήμα, ο χώρος και η υφή.
Piet Mondrian, 1921
Οι γραμμές περιγράφονται, συνήθως, ως ευθείες, καμπύλες, χυτές, λεπτές ή παχιές, οριζόντιες ή κάθετες. Το σχήμα και ο χώρος αναπαριστούν τη σχέση των αντικειμένων ενός πίνακα με τον χώρο στον οποίον περιέχονται. Συνήθως αναφερόμαστε στο αν ένα σχήμα είναι γεωμετρικό ή οργανικό, πόσα σχήματα χρησιμοποιούνται για τον σχεδιασμό ενός συγκεκριμένου αντικειμένου και σε τι είδους διαστάσεις είναι τοποθετημένα. Το χρώμα, το σημαντικότερο στοιχείο ενός πίνακα μαζί με τις γραμμές, περιγράφεται μέσα από τις αποχρώσεις του, τη φωτεινότητα, την ένταση, τον κορεσμό, τη χρήση βασικών και δευτερευόντων χρωμάτων και τη συμπληρωματικότητά τους. Η υφή συμπληρώνει το παζλ, δίνοντάς μας την ποιότητα των επιφανειών ενός έργου. Μία επιτυχημένη ανάλυση ενός έργου τέχνης πρέπει να απαντά στο ερώτημα «ποια είναι η σύνθεση του έργου;». Η σύνθεση όλων των παραπάνω στοιχείων αποτελούν τη φόρμα του, από την οποία πηγάζει η εκφραστικότητά του.
Φορμαλιστική Τέχνη – Δημιουργώντας το Απόλυτο
Τα φορμαλιστικά έργα τέχνης φέρουν πολλές ονομασίες: σύγχρονη τέχνη, αφηρημένη τέχνη, avant-garde. Εδώ παρουσιάζονται στη φιλοσοφική τους διάσταση. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι το αντιπροσωπευτικότερο δείγμα φορμαλιστικής τέχνης είναι οι συνθέσεις του Μοντριάν, όπως η Σύνθεση σε Κίτρινο, Μπλε και Κόκκινο (1937-42). Οι πίνακές του, βασιζόμενοι σε απλές γεωμετρικές γραμμές και βασικά χρώματα, αποτελούν την καθαρότερη έκφραση αυτού που ο Μπελ ονόμαζε «καθοριστική φόρμα». Η φορμαλιστική προσέγγιση στη μουσική, η οποία ανέδειξε την ιδέα της απόλυτης τέχνης, μίας τέχνης η οποία ενυπάρχει στον εαυτό της, υπήρξε πηγή μεγάλης έμπνευσης για τους αφαιρετικούς καλλιτέχνες που αγωνίζονταν να αποφύγουν κάθε έννοια αναφορικότητας.
Le mauvais génie d’un roi (The Evil Genius of a King), 1914–15, Giorgio de Chirico
Αν και ο φορμαλισμός αγγίζει πολλά είδη τέχνης, ο Μπελ και ο Γκρίνπεργκ, όταν διατύπωναν τη θεωρία τους αναφέρονταν κυρίως στη ζωγραφική. Οι εκπρόσωποι του Εξπρεσιονισμού, του Κυβισμού, της Γεωμετρικής Αφαίρεσης, της Μετα-Ζωγραφικής Αφαίρεσης και της Αφορμαλιστικής Τέχνης όπως ο Καντίνσκι, ο Μάλεβιτς, ο Χόφμαν και πολλοί άλλοι, παρήγαγαν σπουδαία έργα φορμαλιστικής τέχνης. Όμως αυτή η εξαγνιστική προσέγγιση στη φόρμα συνεχίζει να εμπνέει και καλλιτέχνες άλλων ρευμάτων και μέσων, όπως ο Μινιμαλισμός του Ιβς Κλάιν, το φορμαλιστικό θέατρο του Μάγιερχολντ κ.λπ.
Καλώς ήρθατε στην Εποχή του Μετα-Φορμαλισμού
Όπως συμβαίνει με κάθε καλή κοινωνική θεωρία, έτσι και ο φορμαλισμός έχει υπάρξει στόχος έντονης κριτικής. Οι αντιφορμαλιστικές απόψεις εκφράστηκαν με την πρώτη απόπειρα να τεθούν κάποιοι κανόνες. Απαιτήθηκαν πιο σαφείς περιγραφές της έννοιας της φόρμας, ενώ διατυπώθηκαν ενστάσεις σχετικά με την ιστορικότητα της φόρμας και την αξιολογική βάση κάθε εποχής. Όμως η μεγαλύτερη πρόκληση ήρθε από τον Μεταμοντερνισμό και την Εννοιολογική τέχνη, με τον πρώτο να καταλύει κάθε έννοια του απόλυτου και τη δεύτερη να προάγει την εννοιολογική βαθύτητα ως κυρίαρχο ζητούμενο της σύγχρονης τέχνης. Όμως το 2017 ζούμε στην απόλυτη εποχή του «μετά», καλούμενοι να υπερβούμε ακόμη και τον ίδιο τον Μεταμοντερνισμό, επανατοποθετούμενοι απέναντι στην έννοια της φόρμας.
Πηγή άρθρου: www.widewalls.ch/formalism-in-art/
